ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ (ΠΡΩΗΝ ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΝΙΚΟΛΑ XΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ) κ.α. ν. ΤΗΣ ΚΥΠΡΙΑΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ, ΜΕΣΩ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ, ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ, Αναθεωρητική Έφεση Αρ. 152/11, 2/2/2018

public Ναθαναήλ, Στέλιος Σταύρου Παναγή, Περσεφόνη Μιχαηλίδου, Δέσπω Λιάτσος, Αντώνης Γιασεμή, Γιασεμής Ν. Αλ. Ταλιαδώρος για Δρ. Κ. Χρυσοστομίδη amp;amp;amp; Σία, για τους εφεσείοντες. Δ. Καλλίγερος, Δικηγόρος της Δημοκρατίας Α εκ μέρους του Γενικού Εισαγγελέα της Δημοκρατίας, για τους εφεσίβλητους. Αλ. Ταλιαδώρος, για τους Εφεσείοντες. Δ. Καλλίγερος (Δικηγόρος της Δημοκρατίας Α΄), για τους Εφεσίβλητους. CY AD Κύπρος Ανώτατο Δικαστήριο 2018-02-02 el Τμήμα Νομικών Εκδόσεων, Ανώτατο Δικαστήριο ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ (ΠΡΩΗΝ ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΝΙΚΟΛΑ XΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ) κ.α. ν. ΤΗΣ ΚΥΠΡΙΑΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ, ΜΕΣΩ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ, ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ, Αναθεωρητική Έφεση Αρ. 152/11, 2/2/2018 Δικαστική Απόφαση

ECLI:CY:AD:2018:C52

ΑΝΩΤΑΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΚΥΠΡΟΥ

ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΔΙΚΑΙΟΔΟΣΙΑ

(Αναθεωρητική Έφεση Αρ. 152/11)

(Υπόθεση Αρ. 781/08)

2 Φεβρουαρίου, 2018

[ΝΑΘΑΝΑΗΛ, ΠΑΝΑΓΗ, ΜΙΧΑΗΛΙΔΟΥ,

ΛΙΑΤΣΟΣ, ΓΙΑΣΕΜΗΣ, Δ/ΣΤΕΣ]

1. ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ (ΠΡΩΗΝ ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΝΙΚΟΛΑ XΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ)

2. ΕΛΠΙΔΑ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ (ΠΡΩΗΝ ΕΛΠΙΔΑ ΝΙΚΟΛΑ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ)

3. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ (ΠΡΩΗΝ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ)

4. ΣΑΒΒΑΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ (ΠΡΩΗΝ ΣΑΒΒΑΣ ΝΙΚΟΛΑ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ)

5. ΕΡΑΣΜΙΑ ΝΙΚΟΛΑΟΥ (ΩΣ ΝΟΜΙΜΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΟΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΝΙΚΟΛΑ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ)

6. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΝΙΚΟΛΑΟΥ (ΩΣ ΝΟΜΙΜΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΟΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΝΙΚΟΛΑ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ)

7. ΧΡΥΣΩ ΝΙΚΟΛΑΟΥ (ΩΣ ΝΟMΙΜΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΟΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΝΙΚΟΛΑ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ)

Εφεσείοντες/Αιτητές,

ΚΑΙ

ΤΗΣ ΚΥΠΡΙΑΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ, ΜΕΣΩ

ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ, ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ,

Εφεσίβλητοι/Καθ΄ ων η αίτηση.

_ _ _ _ _ _

Αλ. Ταλιαδώρος για Δρ. Κ. Χρυσοστομίδη & Σία, για τους εφεσείοντες.

Δ. Καλλίγερος, Δικηγόρος της Δημοκρατίας Α εκ μέρους του Γενικού Εισαγγελέα της Δημοκρατίας, για τους εφεσίβλητους.

---------

ΝΑΘΑΝΑΗΛ, Δ.: Η απόφαση του Δικαστηρίου δεν είναι ομόφωνη. Η απόφαση της πλειοψηφίας θα δοθεί από τη Μιχαηλίδου, Δ., με την οποία συμφωνούν οι Παναγή, Δ. και Γιασεμής, Δ. H απόφαση της μειοψηφίας θα δοθεί από τον Λιάτσο, Δ. με την οποία συμφωνώ.

---------

A Π Ο Φ Α Σ Η

[Πλειοψηφίας]

ΜΙΧΑΗΛΙΔΟΥ, Δ.: Το αίτημα που υπεβλήθη εκ μέρους των εφεσειόντων για επιστροφή του απαλλοτριωθέντος τεμαχίου 243 του Φ/Σχ.54/43 (μέρος) στον Άγιο Αθανάσιο Λεμεσού, για το λόγο ότι αυτό ουδέποτε χρησιμοποιήθηκε για το σκοπό που απαλλοτριώθηκε ή για οποιοδήποτε άλλο σκοπό, συνάντησε την άρνηση των εφεσιβλήτων για τους κατωτέρω λόγους:

«(α) Το μέρος του τεμαχίου των πελατών σας μαζί με άλλα ιδιωτικά τεμάχια απαλλοτριώθησαν (Γνωστοποίηση απαλλοτρίωση Δ.Π.99 ημερ. 6.2.1976, Διάταγμα απαλλοτρίωσης Δ.Π. 1022 ημερ. 17.12.1976) με σκοπό δημόσιας ωφέλειας την προαγωγή και ανάπτυξη της βιομηχανίας και η απαλλοτρίωση του επιβάλλετο για την ίδρυση Κυβερνητικής Βιομηχανικής Περιοχής, την ενοικίαση της εν λόγω περιοχής ή μέρος αυτής σε βιομηχάνους για ανάπτυξη της βιομηχανίας ή χρησιμοποίηση της περιοχής ή μέρος της για οποιοδήποτε άλλο σκοπό που συντελεί στην ανάπτυξη της βιομηχανίας.

(β) Με την απαλλοτρίωση της υπό αναφορά ακίνητης ιδιωτικής ιδιοκτησίας το Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως ετοίμασε ρυθμιστικό σχέδιο για την ίδρυση της Βιομηχανικής Περιοχής. Βάση του εν λόγω ρυθμιστικού σχεδίου δημιουργήθησαν βιομηχανικά οικόπεδα, δρόμοι, χώροι στάθμευσης, χώροι πρασίνου και ανοικτός χώρος στην είσοδο της περιοχής. Το Υπουργείο μας κατασκεύασε όλα τα αναγκαία έργα υποδομής για τη δημιουργία της Βιομηχανικής Περιοχής σύμφωνα με τους πολεοδομικούς σχεδιασμούς και έχει εκμισθώσει όλα τα βιομηχανικά οικόπεδα πάνω στα οποία έχουν ανεγερθεί εργοστασιακά κτίρια.

(γ) Το ρυθμιστικό σχέδιο της Βιομηχανικής Περιοχής Αγίου Αθανασίου είναι αναπόσπαστο μέρος του ισχύοντος τοπικού Σχεδίου Ανάπτυξης Λεμεσού όπως έχει εγκριθεί από το Υπουργικό Συμβούλιο.

(δ) Το μέρος του τεμαχίου των πελατών σας που έχει απαλλοτριωθεί και χρησιμοποιήθηκε για την ίδρυση της Βιομηχανικής Περιοχής εμπίπτει στο ανοικτό χώρο στην είσοδο της περιοχής. Κατά συνέπεια ο ισχυρισμός των πελατών σας ότι αυτό δεν χρησιμοποιήθηκε για το σκοπό που απαλλοτριώθηκε δεν ευσταθεί.»

Ακολούθησε η καταχώριση προσφυγής με την οποία επιδιώχθηκε η ακύρωση της ανωτέρω απόφασης.

Θεωρούν οι εφεσείοντες, ότι η παράλειψη της Απαλλοτριούσας Αρχής να αξιοποιήσει το τεμάχιο υποδηλοί ότι ο σκοπός για τον οποίο απαλλοτριώθηκε έχει εγκαταλειφθεί και/ή εν πάση περιπτώσει δεν έχει επιτευχθεί εντός τριών ετών από τότε που η ιδιοκτησία περιήλθε στην Απαλλοτριούσα Αρχή. Η δε άρνηση για επιστροφή, υπ΄ αυτά τα δεδομένα, αντιβαίνει τις πρόνοιες των Άρθρων 23.4 και 23.5 του Συντάγματος και του άρθρου 15 του περί Αναγκαστικής Απαλλοτριώσεως Νόμου του 1962, Ν. 15/62, όπως έχει τροποποιηθεί.

Οι εφεσίβλητοι προτάσσουν, όπως καταγράφει και το πρωτόδικο Δικαστήριο, ότι η απαλλοτριωθείσα ιδιοκτησία χρησιμοποιήθηκε για τον σκοπό για τον οποίο απαλλοτριώθηκε και όπως απαιτούν οι ανάγκες για την ορθολογική ανάπτυξη της περιοχής: «.το επίδικο τεμάχιο έχει ενταχθεί στο χώρο του διοικητικού κέντρου της βιομηχανικής περιοχής σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στο ρυθμιστικό σχέδιο της περιοχής, γεγονός το οποίο υποδηλώνει ότι ο σκοπός της απαλλοτρίωσης έχει επιτευχθεί. Στον εν λόγω χώρο σκοπείται η εγκατάσταση κοινωφελών υπηρεσιών, νηπιοκομικού σταθμού, τράπεζας, ταχυδρομείου, φαρμακείου κλπ για την καλύτερη εξυπηρέτηση των βιομηχανιών της περιοχής, σκοπός ο οποίος εμπίπτει στους σκοπούς της συγκεκριμένης απαλλοτρίωσης.»

Το Δικαστήριο εξετάζοντας τις συναφείς εκατέρωθεν θέσεις και το ιστορικό της όλης διαδρομής, από την ημερομηνία της απαλλοτρίωσης, κατέληξε να απορρίψει την προσφυγή, θεωρώντας ότι ο σκοπός για τον οποίο έγινε η απαλλοτρίωση δεν έχει εγκαταλειφθεί και ότι η επίτευξη του είναι εφικτή, αποδεχόμενο κατ΄ ουσίαν τις εύλογες, όπως τις χαρακτήρισε, θέσεις της διοίκησης: η εκτέλεση κάποιων επιμέρους έργων που απομένουν δεν μπορούσαν λογικά να είχαν προηγηθεί της ανάπτυξης των βιομηχανικών οικοπέδων, παραπέμποντας στη Ζήνων Ευθυμιάδης Εστέιτς Λτδ ν. Δημοκρατίας (2006) 3 Α.Α.Δ. 166.

Οι τέσσερις λόγοι έφεσης πλήττουν την εσφαλμένη κρίση του Δικαστηρίου, το οποίο δεν έλαβε υπόψη ότι το επίδικο ακίνητο δεν αξιοποιήθηκε για το σκοπό της απαλλοτρίωσης, παραλείποντας ωσαύτως να αξιολογήσει όλα τα γεγονότα τα οποία τέθηκαν ενώπιον του, όπως εντοπίζονται στο διοικητικό φάκελο: Ουσιαστικά μετά από πάροδο 33 χρόνων οι εφεσίβλητοι εξέταζαν την παραχώρηση του ακινήτου σε άλλο φορέα, ώστε να αξιοποιηθεί για εντελώς διαφορετικής φύσης σκοπό από αυτόν που αναγράφεται ρητά στη γνωστοποίηση απαλλοτριώσεως: προτείνεται προς ενοικίαση στο Δήμο Αγίου Αθανασίου για στέγαση νηπιοκομικού σταθμού, παιδικής λέσχης ή στο Σύνδεσμο Βιομηχάνων Αγίου Αθανασίου ή γίνονται εισηγήσεις για νέους τρόπους ανάπτυξης για ανέγερση τραπεζών, φαρμακείου και ταχυδρομείου ή για την παραχώρηση της χρήσης σε ιδιώτη το 1996, για εγκατάσταση αθλητικού κέντρου.

Με την απαλλοτρίωση του συνόλου των τεμαχίων που συμπεριλήφθηκαν στο σχετικό διάταγμα το Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως ετοίμασε ρυθμιστικό σχέδιο για την ίδρυση της βιομηχανικής περιοχής Αγίου Αθανασίου, το οποίο αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του ισχύοντος τοπικού σχεδίου Λεμεσού, όπως έχει εγκριθεί από το Υπουργικό Συμβούλιο. Βάσει του εν λόγω ρυθμιστικού σχεδίου δημιουργήθηκαν βιομηχανικά οικόπεδα, δρόμοι, χώροι στάθμευσης, χώροι πρασίνου και ανοιχτός χώρος στην είσοδο της περιοχής. Οι εφεσίβλητοι κατασκεύασαν τα αναγκαία έργα υποδομής (δρόμοι, διαχωρισμός οικοπέδων), σύμφωνα με τους πολεοδομικούς σχεδιασμούς και εκμίσθωσαν όλα τα βιομηχανικά οικόπεδα, τα οποία συγκεκριμενοποιούνται στο εν λόγω σχέδιο, στα οποία και ανηγέρθησαν εργοστασιακά κτήρια.

Ο Υπουργός Εμπορίου, Βιομηχανίας και Τουρισμού ως αρμόδια Αρχή διοίκησης και διαχείρισης της βιομηχανικής περιοχής Αγίου Αθανασίου (ΚΔΠ 164/90 ως τροποποιήθηκε) παραχώρησε για εκμίσθωση στις 12.12.2000 στο Σύνδεσμο Βιομηχανιών Αγίου Αθανασίου τον ανοικτό χώρο για την εγκατάσταση νηπιοκομικού σταθμού και υπηρεσιών κοινής ωφελείας (ταχυδρομείο, φαρμακείο, τράπεζες).

Για υλοποίηση του έργου ο Σύνδεσμος Βιομηχανιών Αγίου Αθανασίου με έγκριση του Υπουργείου έχει ιδρύσει μαζί με το Δήμο Αγίου Αθανασίου φορέα μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα με την επωνυμία Ε.Φ.Τ.Α. Αγίου Αθανασίου Λτδ (Εταιρικός Φορέας Τοπικής Ανάπτυξης Αγίου Αθανασίου). Ο Φορέας Ε.Φ.Τ.Α. Αγίου Αθανασίου Λτδ, έχει ετοιμάσει αρχιτεκτονικά σχέδια των σκοπούμενων κτηρίων και έχει εξασφαλίσει και τη σχετική πολεοδομική άδεια.

Για να θεωρηθεί η παράλειψη της Αρχής ως παράλειψη οφειλόμενης εκ του Νόμου ενέργειας, θα πρέπει να αποδειχθούν οι σαφείς όροι και προϋποθέσεις που τάσσει το άρθρο 15(1) του Νόμου (ανωτέρω). Ορίζουμε και εναποθέτουμε στην λέξη «απεδείχθη» ιδιαιτέρα σημασία διότι δεν αρκούν ούτε απλές εικασίες, ούτε αποσπασματικές αιτιάσεις και υποθέσεις. Ως εκ τούτου και με δεδομένο ότι αποτελεί κοινό τόπο μεταξύ των μερών, ότι ο σκοπός για τον οποίο απαλλοτριώθηκε η μεγάλης έκτασης ακίνητη ιδιοκτησία έχει υλοποιηθεί: η υπό εξέταση έκταση ορισθείσα ως βιομηχανική περιοχή αναπτύχθηκε σε βάθος χρόνου σταδιακά και αφού εκτελέσθηκαν αναγκαία έργα υποδομής, απαραίτητα για ανάπτυξη και δημιουργία βιομηχανικών μονάδων, θα πρέπει να εξεταστούν τα επιμέρους πραγματικά δεδομένα που αφορούν το υπό κρίση ακίνητο, ώστε να καταδειχθεί, όπως κατ΄ έφεση ορίστηκε από το δικηγόρο των εφεσειόντων, ότι: «το επίδικο απαλλοτριωθέν ακίνητο υπερέβαινε τις πραγματικές ανάγκες της απαλλοτρίωσης, εξ ου και παρέμεινε εκεί ένας ανοικτός χώρος ο οποίος τελικά κατήντησε σκουπιδότοπος» και ότι αδικαιολόγητα οι εφεσίβλητοι αρνούνται την επιστροφή του.

Το Άρθρο 23.3 και 23.4 του Συντάγματος απαιτεί την εξειδίκευση του σκοπού της απαλλοτρίωσης, ορίζοντας τοιουτοτρόπως την εμβέλεια του περιορισμού του θεμελιακού δικαιώματος της ιδιοκτησίας και την υποχρέωση περιορισμού της απαλλοτρίωσης στα αυστηρά πλαίσια που καθορίζουν την ανάγκη. Ό,τι θεωρούμε ορίζει τη σωστή ερμηνεία των αποφάσεων είναι η υποχρέωση της Απαλλοτριούσης Αρχής να επιστρέψει την απαλλοτριωθείσα περιουσία, αν μέσα στο χρονικό διάστημα που προβλέπει το Σύνταγμα δεν λάβει ουσιαστικά μέτρα που να καθιστούν το σκοπό της απαλλοτρίωσης εφικτό, δηλαδή υλοποιήσιμο μέσα σε εύλογο χρονικό διάστημα. Προσέγγιση που συνάδει με την αντίληψη του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, ως προς το εύλογο του χρόνου που επιτρέπεται στο κράτος να ενεργήσει, με προεξάρχον κριτήριο τη διατήρηση της αναγκαίας ισορροπίας που προϋποθέτει η αρχή της αναλογικότητας. Το βάρος που εναποτίθεται στον αιτητή δεν είναι να αποδείξει ότι ο σκοπός της απαλλοτρίωσης έχει εγκαταλειφθεί ή κατέστη ανέφικτος, ή ότι είναι πέραν του αναγκαίου, αλλά ότι η διοίκηση δεν έχει προβεί σε εκείνες τις ενέργειες που θα ήταν εύλογα αναγκαίες στη βάση των αντικειμενικών δεδομένων της κάθε περίπτωσης για την υλοποίηση του (Ευθυμιάδης (ανωτέρω)).

Οι αποφάσεις του ΕΔΑΔ διαχρονικά υπενθυμίζουν ότι κάθε μέτρο επέμβασης στο δικαίωμα για σεβασμό της περιουσίας, πρέπει να τηρεί δίκαιη ισορροπία ανάμεσα στις απαιτήσεις του γενικού συμφέροντος της κοινότητας και στις επιταγές της προστασίας των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων (Strrog και Lönnroth κατά της Σουηδίας, 23.9.1982, serie A, No. 52, σ.26, §69). Τα συμβαλλόμενα κράτη τυγχάνουν μεγάλου περιθωρίου εκτίμησης για την καθοδήγηση της πολεοδομικής τους πολιτικής (Housing Association of War, Disabled and Victims of War of Attica and Et Auture, s §47, Elia S.R.r.l. (EPE) κατά Ιταλίας).

Η απαλλοτρίωση έχει συντελεστεί επί καταβολή της σχετικής αποζημίωσης εντός του προβλεπόμενου χρόνου. Ο εν λόγω χώρος έχει καταστεί πλέον μέρος της ευρύτερης περιοχής, η οποία εντάσσεται στη χωροταξική και πολεοδομική διάρθρωση της πόλης της Λεμεσού. Έστω και αν θεωρούσαμε, χάριν συζήτησης, ότι η διεκδικούμενη ιδιοκτησία μπορούσε να αποδοθεί στον ιδιοκτήτη, θεωρούμε ότι άρση της απαλλοτρίωσης θα συνεπαγόταν την απόδοση στον ιδιοκτήτη και της δυνατότητας κατάληψης από αυτόν ενός τμήματος χώρου, ο οποίος όμως οφείλει να είναι ενιαίος και αδιάσπαστος, χωρίς να παρεμβάλλονται επιμέρους χώροι άλλων προορισμών και χρήσεων. Με αυτό ως δεδομένο και με το αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι ο σκοπός της απαλλοτρίωσης δεν καθορίστηκε περιοριστικά, αλλά κατέλειπε ευρεία διακριτική ευχέρεια στη διοίκηση να ενεργήσει, ώστε να αποφασίσει τις ανάγκες που εξυπηρετούν την ανάπτυξη της βιομηχανίας, δεν παρέχεται νομικό έρεισμα στις αιτιάσεις των εφεσειόντων, αλλά αντιθέτως περιβάλλεται με νομιμότητα η άρνηση των εφεσιβλήτων να επιστρέψουν στους εφεσείοντες το απαλλοτριωθέν τεμάχιο, για τους λόγους που καταγράφουν στην προσβαλλόμενη απόφαση. Επί τούτου θεωρούμε ότι τα γεγονότα της παρούσης διακρίνονται από την Μορίτση κ.α. ν. Δημοκρατίας (2012) 3 Α.Α.Δ. 420: Η δέσμευση της διοίκησης προκύπτει και παραμένει στην εμβέλεια της γνωστοποίησης απαλλοτριώσεως και τον διακηρυχθέντα σκοπό: να διαθέσει σε ενδιαφερόμενα πρόσωπα κατάλληλα τεμάχια γης, εντός της εν λόγω διαμορφωθείσας ως βιομηχανικής περιοχής και/ή ενοικιάσεων «ανάπτυξιν βιομηχανίας και/ή ενοικίασιν ή χρησιμοποίησιν της περιοχής ή μέρος αυτής δι΄ οιονδήποτε άλλον σκοπόν συντελούντα εις την ανάπτυξιν της βιομηχανίαςˑ» ώστε να αναπτυχθεί η βιομηχανία.[1]

Η αξιοποίηση των επιδίκων κτημάτων, στα πλαίσια του ευρύτερου επίσης δηλωθέντος σκοπού της απαλλοτρίωσης, δεν συνεπάγεται, θεωρούμε, κατ' ανάγκην οποιοδήποτε συγκεκριμένο έργο ή άλλη θετική ενέργεια εκ μέρους της Αρχής. Ο σκοπός της απαλλοτρίωσης και η επιδιωκόμενη χρήση δεν μπορούν παρά να έχουν υπό τας περιστάσεις, διασταλτικό και όχι περιοριστικό, ερμηνευτικό χαρακτήρα. Ένα μεγαλεπήβολο έργο, όπως το υπό κρίση, δεν μπορεί να εξετάζεται μόνο αναφορικά με την αξιοποίηση ενός συγκεκριμένου οικοπέδου αλλά στα πλαίσια της ευρύτερης δυνατής χρήσης, είτε πρωτεύουσας είτε δευτερεύουσας.

Στην παρούσα περίπτωση είτε η δημιουργία νηπιοκομικού σταθμού, είτε η ενοικίαση του χώρου για σκοπούς αθλοπαιδιών σε ιδιώτη το 2000 και αργότερα η συνεργασία με δημόσιους φορείς, Δήμο Αγίου Αθανασίου, έγινε για να προσελκύσει το ενδιαφέρον των βιομηχάνων ώστε να εγκατασταθούν στην ευρύτερη περιοχή, από το ενδιαφέρον των οποίων εξαρτάτο και η δημιουργία της βιομηχανικής ζώνης και που ασφαλώς για την έξαψη του ενδιαφέροντος θα έπρεπε να κατασκευαστούν έργα υποδομής τα οποία ορίζονται στη διαμόρφωση βιομηχανικών οικοπέδων, δρόμων, χώρων στάθμευσης, φαρμακείων, νηπιοκομικών σταθμών, αλλά χώρων αθλοπαιδιών και άλλων. Η κρίση ως προς την ορθότητα της απόφασης της Απαλλοτριούσας Αρχής συναρτάται με τη φιλοσοφία του σχεδιασμού και του επιδιωκόμενου σκοπού, Βωνιάτη ν. Δημοκρατίας (1997) 3 Α.Α.Δ. 611, 615, απ΄ όπου και τα ακόλουθα:

«Στην περίπτωση όπου συγκεκριμένη απαλλοτρίωση συνιστά μέρος ευρύτερου πολεοδομικού σχεδίου, η κρίση ως προς την ορθότητα της απόφασης της Απαλλοτριούσας Αρχής είναι συνηρτημένη προς τη γενική φιλοσοφική αντίληψη του σχεδίου και του επιδιωκόμενου σκοπού. Η οποιαδήποτε προσπάθεια για αξιολόγηση της συνεισφοράς ή της χρησιμότητας του κάθε επί μέρους σχεδιασμού, προς διαπίστωση της αξίας που η λύση μεμονωμένα προσφέρει, ενέχει τον κίνδυνο λανθασμένης εκτίμησης. Ο σχεδιασμός και οι λύσεις που προτείνονται πρέπει να εξετάζονται συνολικά και αλληλένδετα σε συνάρτηση προς την ευρύτητα που καλύπτει ο σκοπός της απαλλοτρίωσης και όχι επιλεκτικά με βάση το μεμονωμένο ατομικό συμφέρον των ιδιοκτητών επηρεαζομένων τεμαχίων, εν προκειμένω της εφεσείουσας.»

(βλ. τη σχετική με τα ανωτέρω πρόσφατη απόφαση Όμηρου Πέτρου Μοτίτη κ.α. ν. Δημοκρατίας κ.α., Α.Ε. Αρ. 29/2012, 14.12.2017, ECLI:CY:AD:2017:C459).

Στη συγκεκριμένη υπόθεση το ακίνητο βρίσκεται εντός του διαμορφωμένου χώρου όπως ορίζεται από τον πολεοδομικό σχεδιασμό ως βιομηχανική περιοχή και δεν έχει θεωρούμε με οποιοδήποτε τρόπο καταδειχθεί ότι δεν είναι προς χρήση για τις ευρύτερες ανάγκες των εφεσιβλήτων, Κύπρος Νικολαϊδης ν. Κυπριακής Δημοκρατίας μέσω του Γενικού Εισαγγελέως, Α.Ε. Αρ. 83/2010, 2.4.2015:

«Όταν ο σκοπός για τον οποίο ένα κτήμα απαλλοτριώνεται προχωρεί προς υλοποίηση, έστω και αν δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί, η κακή κατάσταση, στην οποία αυτό δυνατό, στο μεταξύ, να περιέρχεται, λόγω μη συντήρησης ή κακής συντήρησής του, ειδικά, εξαιτίας αντικειμενικών δυσκολιών που παρουσιάζονται στην εκτέλεση του έργου, ασφαλώς, δεν καθιστά το συγκεκριμένο σκοπό ανέφικτο, ούτως ώστε να δικαιολογείται η επιστροφή του κτήματος στον πρώην ιδιοκτήτη του. Στην προκειμένη περίπτωση, αυτό είναι που έχει, μάλλον, συμβεί και η μη συντήρηση του υπό αναφορά τεμαχίου δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι έχει καταστήσει ανέφικτο, δυνάμει του Άρθρου 23.5, το σκοπό για τον οποίο αυτό έχει απαλλοτριωθεί.

Η όπως είχε περαιτέρω αναπτυχθεί το ζήτημα στην Χρυστάλλα Σοφοκλέους κ.α. ν. Αρχής Λιμένων Κύπρου, Α.Ε. Αρ. 89/2010, 21.7.2016, ECLI:CY:AD:2016:C375:

«Η ευρύτατη προοπτική της αξιοποίησης των επίδικων κτημάτων για τη 'δημιουργία πρόσθετων λιμενικών διευκολύνσεων' στα πλαίσια του δηλωθέντος σκοπού της απαλλοτρίωσης, δεν συνεπάγεται κατ' ανάγκη οποιοδήποτε συγκεκριμένο έργο ή θετική ενέργεια εκ μέρους της Αρχής. ... Η διασφάλιση του χώρου διά της περίφραξης του και της φυσικής ένταξης του στον ευρύτερο λιμενικό χώρο ήταν αρκετά, ώστε να μην καταστεί ανέφικτος ο σκοπός της απαλλοτρίωσης και η λειτουργικότητά τους ως χώρων αποθήκευσης και διακίνησης εμπορευμάτων.» (Ζήνων Ευθυμιάδης Εστέιτς Λτδ ν. Δημοκρατίας (2006) 3 Α.Α.Δ. 166).

Όπως δε αποφασίστηκε στην Ανδρέας Δ. Λαμπιδονίτης κ.α. ν. Συμβούλιο Βελτιώσεως Παλαιχωρίου κ.α. (1998) 3 Α.Α.Δ. 141, 147:

«Τα άχρηστα αντικείμενα που αφέθηκαν εγκαταλειμμένα στο χώρο δεν μειώνουν την αναγκαιότητα του για σκοπούς οδικής κυκλοφορίας ούτε καθιστούν ανέφικτο τον σκοπό της απαλλοτρίωσης. Όταν αυτά μετακινηθούν και ο χώρος καταστεί ελεύθερος, αυτός θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί για το σκοπό που έχει απαλλοτριωθεί όπως εξάλλου ήταν και η πάγια θέση της απαλλοτριούσας αρχής. Ορθά λοιπόν κρίθηκε από το πρωτόδικο δικαστήριο ότι το επίδικο κτήμα χρησιμοποιήθηκε και είναι αναγκαίο για τους σκοπούς που απαλλοτριώθηκε.»

Με αφετηρία ότι κάθε περίπτωση κρίνεται επί των δικών της δεδομένων (Ευθυμιάδης (ανωτέρω)) θεωρούμε ότι οι εφεσείοντες απέτυχαν να αποδείξουν ή να στοιχειοθετήσουν ότι το συγκεκριμένο ακίνητο θα πρέπει να επιστραφεί για τους λόγους που προωθήθηκαν.

Οι αποφάσεις τις οποίες παραθέτει ο δικηγόρος των εφεσειόντων (Καραολής ν. Υπουργείου Εσωτερικών (2004) 3 Α.Α.Δ. 76, Θεανώ Θεμιστοκλέους κ.α. ν. Κυπριακής Δημοκρατίας, Υποθ. Αρ. 1254/09, 26.10.2010 (πρωτόδικου Δικαστηρίου) και Χριστοθέα Χ¨Οικονόμου ν. Υπουργού Εσωτερικών, Υποθ. Αρ. 1142/08, 6.8.2010 (πρωτόδικου Δικαστηρίου)), δεν υποβοηθούν την υπόθεση εφόσον αναφέρονται σε απαλλοτριώσεις μεμονωμένων τεμαχίων όπου ο σκοπός της απαλλοτρίωσης οριοθετήθηκε ειδικά και περιοριστικά.

Δεν έχει καταδειχθεί ότι έχει εγκαταλειφθεί ο σκοπός της απαλλοτρίωσης ή ότι κατέστη ανέφικτος, ή ότι το απαλλοτριωθέν υπερβαίνει τις πραγματικές ανάγκες της απαλλοτρίωσης, ή ότι η διοίκηση δεν έχει προβεί τις ενέργειες εκείνες που αναλόγως της περίπτωσης θα κρίνονταν ευλόγως αναγκαίες προς υλοποίηση του έργου (Κυπριακή Δημοκρατία μέσω Υπουργικού Συμβουλίου κ.α. ν. Ελένης Χαραλάμπους Γεωργίου κ.α., Α.Ε. Αρ. 49/2011, 2.5.2017, ECLI:CY:AD:2017:C148). Αντιθέτως, εκ των στοιχείων των φακέλων βεβαιώνεται ότι η διοίκηση έχει εκδηλώσει ρητά και ανενδοίαστα τη βούληση να χρησιμοποιήσει το επίδικο ακίνητο για υλοποίηση και τελική μόρφωση του έργου (Ευθυμιάδης (ανωτέρω)) για το σκοπό για τον οποίο έχει απαλλοτριωθεί. Δεδομένου δε του περιθωρίου εκτίμησης που διαθέτουν εν προκειμένω οι εθνικές αρχές, και στην υπό κρίση περίπτωση την ευρεία διακριτική ευχέρεια που καταλείπει το διάταγμα απαλλοτρίωσης στην Απαλλοτριούσα Αρχή, το Δικαστήριο είναι αναρμόδιο να εξετάσει το βαθμό των εκτιμήσεων αυτών, ΕΔΑΔ, Πρώτο Τμήμα, Απόφαση επί του παραδεκτού της προσφυγής 53901/00, Λ.Π. και άλλοι κατά της Ελλάδος, 14.3.2002:

«Επομένως, έστω και αν ο διαδραμών μετά την απαλλοτρίωση χρόνος είναι ιδιαίτερα σημαντικός και η κατάσταση όσον αφορά την εκπλήρωση του σκοπού δημοσίου συμφέροντος παραμένει αμφίβολη, το Δικαστήριο δεν δύναται να αγνοήσει το γεγονός ότι η επίδικη απαλλοτρίωση ολοκληρώθηκε συμφώνως προς τις απαιτήσεις του άρθρου 1 του Πρωτοκόλλου υπ΄ αριθ. 1 και ότι ειδικότερα οι προσφεύγοντες αποζημιώθηκαν νομίμως για την απώλεια.»

Η έφεση απορρίπτεται. Η πρωτόδικη απόφαση επικυρώνεται με έξοδα προς όφελος των εφεσιβλήτων όπως θα υπολογιστούν από τον Πρωτοκολλητή και εγκριθούν από το Δικαστήριο.

Π. ΠΑΝΑΓΗ, Δ.

Δ. ΜΙΧΑΗΛΙΔΟΥ, Δ.

Γ.Ν. ΓΙΑΣΕΜΗΣ, Δ.

/φκ

ΑΝΩΤΑΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΚΥΠΡΟΥ

ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΔΙΚΑΙΟΔΟΣΙΑ

(Αναθεωρητική Εφεση Αρ. 152/2011)

2 Φεβρουαρίου, 2018

[ΝΑΘΑΝΑΗΛ, ΠΑΝΑΓΗ, ΜΙΧΑΗΛΙΔΟΥ, ΛΙΑΤΣΟΣ, ΓΙΑΣΕΜΗΣ, Δ/ΣΤΕΣ]

1. ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ (ΠΡΩΗΝ ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΝΙΚΟΛΑ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ)

2. ΕΛΠΙΔΑ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ (ΠΡΩΗΝ ΕΛΠΙΔΑ ΝΙΚΟΛΑ ΧΡΙΣΟΔΟΥΛΟΥ),

3. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ (ΠΡΩΗΝ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ),

4. ΣΑΒΒΑΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ (ΠΡΩΗΝ ΣΑΒΒΑΣ ΝΙΚΟΛΑ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ)

5. ΕΡΑΣΜΙΑ ΝΙΚΟΛΑΟΥ (ΩΣ ΝΟΜΙΜΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΟΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΝΙΚΟΛΑ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ)

6. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΝΙΚΟΛΑΟΥ (ΩΣ ΝΟΜΙΜΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΟΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΝΙΚΟΛΑ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ)

7. ΧΡΥΣΩ ΝΙΚΟΛΑΟΥ (ΩΣ ΝΟΜΙΜΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΟΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΝΙΚΟΛΑ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ)

Εφεσείοντες,

ν.

ΚΥΠΡΙΑΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ, ΜΕΣΩ ΤΟΥ

ΥΠΟΥΡΓΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ, ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ,

Εφεσιβλήτων.

_ _ _ _ _ _

Αλ. Ταλιαδώρος, για τους Εφεσείοντες.

Δ. Καλλίγερος (Δικηγόρος της Δημοκρατίας Α΄), για τους Εφεσίβλητους.

_ _ _ _ _ _

Α Π Ο Φ Α Σ Η

(μειοψηφίας)

ΛΙΑΤΣΟΣ, Δ.: Δυνάμει διατάγματος απαλλοτρίωσης που εκδόθηκε στις 2 Δεκεμβρίου 1976 οι Εφεσίβλητοι κατέστησαν οι ιδιοκτήτες μέρους του τεμ. 243 του Φ/Σχ. 54/43 στον Αγιο Αθανάσιο Λεμεσού, ιδιοκτησίας των Εφεσειόντων, καθώς και άλλων ιδιωτικών τεμαχίων, για σκοπούς ίδρυσης βιομηχανικής περιοχής.

Στις 6 Μαρτίου 2008, οι Εφεσείοντες διεκδίκησαν την επιστροφή του απαλλοτριωθέντος μέρους. Ισχυρίστηκαν ότι αυτό ουδέποτε χρησιμοποιήθηκε για το σκοπό που απαλλοτριώθηκε ή για οποιοδήποτε άλλο σκοπό, παρόλο ότι παρήλθαν 32 χρόνια από τότε που έγινε η απαλλοτρίωση. Το αίτημα των Εφεσειόντων απορρίφθηκε για τους λόγους που οι Εφεσίβλητοι εξηγούν στην επιστολή τους ημερ. 17.3.2008 προς το δικηγόρο των Εφεσειόντων, ήτοι:

Εναντίον της αρνητικής αυτής απόφασης των Εφεσιβλήτων, οι Εφεσείοντες άσκησαν προσφυγή με την οποία αξίωναν την ακύρωσή της. Προέβαλαν ότι, ο σκοπός για τον οποίο έγινε η απαλλοτρίωση, με αναφορά στο συγκεκριμένο τεμάχιο, είχε εγκαταλειφθεί και/ή δεν είχε επιτευχθεί, εφόσον το εν λόγω τεμάχιο, από της ημερομηνίας απαλλοτρίωσής του, παρέμεινε ανοιχτός χώρος, χωρίς να αξιοποιηθεί με την κατασκευή ή τη δημιουργία κτιρίων για κάλυψη των προκαθορισμένων αναγκών.

Η θέση των Εφεσιβλήτων ήταν ότι η απαλλοτριωθείσα ιδιοκτησία χρησιμοποιήθηκε για το σκοπό για τον οποίο απαλλοτριώθηκε. Εισηγήθηκαν, σχετικά, ότι για την ορθολογική ανάπτυξη μιας βιομηχανικής περιοχής απαιτείται όπως αυτή διαθέτει, πέραν των βιομηχανικών οικοπέδων, δρόμους, χώρους στάθμευσης οχημάτων, χώρους πρασίνου και χώρους υπηρεσιών. Το επίδικο τεμάχιο εντάχθηκε στο χώρο του διοικητικού κέντρου της βιομηχανικής περιοχής, σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στο ρυθμιστικό σχέδιο της περιοχής, γεγονός το οποίο υποδήλωνε ότι ο σκοπός της απαλλοτρίωσης έχει επιτευχθεί. Στον εν λόγω χώρο σκοπείτο η εγκατάσταση κοινωφελών υπηρεσιών, νηπιοκομικού σταθμού, τράπεζας, ταχυδρομείου, φαρμακείου, κλπ για την καλύτερη εξυπηρέτηση των βιομηχανιών της περιοχής.

Το πρωτόδικο Δικαστήριο, αφού αναφέρθηκε στον σκοπό για τον οποίο απαλλοτριώθηκε το επίδικο τεμάχιο, καθώς και άλλα τεμάχια στην ίδια περιοχή, κατέληξε ως ακολούθως, απορρίπτοντας, κατά προέκταση, την προσφυγή:

«Προκύπτει από τα στοιχεία του διοικητικού φακέλου ότι τα πράγματα είναι όπως εμφανίζονται από τους καθ΄ ων η αίτηση. Ο σκοπός για τον οποίο απαλλοτριώθηκε το επίδικο τεμάχιο έχει επιτευχθεί με την ένταξη του εν λόγω τεμαχίου στον ευρύτερο χώρο της συγκεκριμένης βιομηχανικής περιοχής της οποίας αποτελεί αναπόσπαστο μέρος συμφώνως του υφιστάμενου ρυθμιστικού σχεδίου. Η εν λόγω βιομηχανική περιοχή φαίνεται ότι αναπτύχθηκε σταδιακά μετά την απαλλοτρίωση και ότι έγιναν όλα τα αναγκαία έργα υποδομής που συνετέλεσαν στην ανάπτυξη και τη δημιουργία βιομηχανικών μονάδων στα καθορισμένα βιομηχανικά τεμάχια. Η δημιουργία του διοικητικού κέντρου της βιομηχανικής περιοχής, εντός του οποίου εμπίπτει το επίδικο τεμάχιο, προβλέπεται στα εγκεκριμένα σχέδια και η ανάπτυξη του συγκεκριμένου χώρου για τους σκοπούς που προορίζεται, συνιστά διαδικασία η οποία λογικά έπεται της δημιουργίας των βιομηχανικών μονάδων. Η ιεράρχηση των αναγκών που επιβάλλουν τη δημιουργία του διοικητικού κέντρου είναι έργο το οποίο έπρεπε να ακολουθήσει τη συμπλήρωση των βιομηχανικών μονάδων έτσι ώστε να υπάρχει καλύτερη δυνατότητα εκτίμησης και αξιολόγησης των πραγματικών αναγκών της περιοχής. Το γεγονός ότι δεν έχουν ανεγερθεί κτίρια στο χώρο του διοικητικού κέντρου, οφείλεται προφανώς στο ότι η διοίκηση ανέμενε τη λειτουργία όλων των βιομηχανικών μονάδων προκειμένου να διαφανούν οι πραγματικές ανάγκες, η ιεράρχηση τους και ο καθορισμός των υπηρεσιών που θα εγκατασταθούν ώστε αυτές να αποβούν πραγματικά ωφέλιμες για την προαγωγή και ανάπτυξη της βιομηχανίας, όπως άλλωστε προβλέπεται στη σχετική γνωστοποίηση απαλλοτρίωσης. Η εκμίσθωση του συγκεκριμένου χώρου στο Σύνδεσμο Βιομηχάνων της περιοχής και το Δήμο Αγίου Αθανασίου σαφώς υποδηλώνει ότι ο σκοπός για τον οποίο έγινε η απαλλοτρίωση δεν έχει εγκαταλειφθεί και ότι η επίτευξή του είναι εφικτή.

Στην Ζήνων Ευθυμιάδης Λτδ ν. Δημοκρατίας (2006) 3 ΑΑΔ 166 αναφέρθηκε ότι,

«.. Η έννοια του εφικτού να πραγματοποιηθεί έχει αναφορά όχι προς τις υποκειμενικές προθέσεις ή επιθυμίες της διοίκησης αλλά προς τα αντικειμενικά δεδομένα του πράγματος που αφορούν τις ενέργειες της διοίκησης προς υλοποίηση του έργου.»

Στην προκείμενη περίπτωση τα αντικειμενικά δεδομένα της υπόθεσης οδηγούν στο βάσιμο συμπέρασμα ότι ο σκοπός για τον οποίο απαλλοτριώθηκε το επίδικο τεμάχιο των αιτητών έχει ουσιαστικά υλοποιηθεί κατά το μεγαλύτερο μέρος του ενώ αυτό που απομένει είναι η εκτέλεση κάποιων επί μέρους έργων που λογικά δεν μπορούσε να είχε προηγηθεί της ανάπτυξης των βιομηχανικών οικοπέδων, όπως ευλόγως εξήγησε η διοίκηση. Η συμπλήρωση των επί μέρους έργων στοχεύει στην ανάπτυξη μιας πλήρως οργανωμένης και λειτουργικής βιομηχανικής περιοχής πράγμα που σαφώς συνάδει με το σκοπό της απαλλοτρίωσης.»

Με την υπό κρίση έφεση, αμφισβητείται η ορθότητα της εκκαλούμενης απόφασης. Οι ενώπιόν μας λόγοι έφεσης έχουν ως κοινή συνισταμένη τη θέση ότι το πρωτόδικο Δικαστήριο δεν έλαβε υπόψη του όλα τα γεγονότα και/ή παρέλειψε να τα αξιολογήσει ορθά, με αποτέλεσμα να κρίνει εσφαλμένα ότι ο σκοπός για τον οποίο έγινε η απαλλοτρίωση του επίδικου ακινήτου δεν είχε εγκαταλειφθεί και ότι η επίτευξή του ήταν εφικτή. Είναι η προέκταση των βασικών θέσεων των Εφεσειόντων ότι το πρωτόδικο Δικαστήριο παρέλειψε να αντικρίσει στην ορθή τους διάσταση τα αντικειμενικά δεδομένα, που αφορούσαν στις ενέργειες της διοίκησης προς υλοποίηση του σκοπού της απαλλοτρίωσης.

Θα επανέλθουμε με περισσότερη λεπτομέρεια στα όσα, ουσιαστικά, καλύπτουν τα ενώπιόν μας επίδικα ζητήματα αφού προηγηθεί η παράθεση της νομικής πλευράς που περιβάλλει το ζήτημα και η καταγραφή των βασικών δεδομένων που αφορούν την υπό κρίση περίπτωση.

Το δικαίωμα της ιδιοκτησίας κατοχυρώνεται από το ΄Αρθρο 23 του Συντάγματος. Η παράγραφος 5 του υπό αναφορά ΄Αρθρου διαλαμβάνει:

«23.5. Οιαδήποτε ακίνητος ιδιοκτησία, ή δικαίωμα ή συμφέρον επί τοιαύτης ιδιοκτησίας απαλλοτριωθείσα αναγκαστικώς θα χρησιμοποιηθή αποκλειστικώς προς τον δι΄ ον απηλλοτριώθη σκοπόν. Εάν εντός τριών ετών από της απαλλοτριώσεως δεν καταστή εφικτός ο τοιούτος σκοπός, η απαλλοτριώσασα αρχή, ευθύς μετά την εκπνοήν της ρηθείσης προθεσμίας των τριών ετών υποχρεούται να προσφέρη την ιδιοκτησίαν επί καταβολή της τιμής κτήσεως εις το πρόσωπον παρ΄ ου απηλλοτρίωσεν αυτήν. Το πρόσωπον τούτο δικαιούται εντός τριών μηνών από της λήψεως της προσφοράς να γνωστοποιήση την αποδοχήν ή μη ταύτης. Εφ΄ όσον δε γνωστοποιήση ότι αποδέχεται την προσφοράν, η ιδιοκτησία επιστρέφεται ευθύς άμα αποδοθή παρά του προσώπου το τίμημα εντός περαιτέρω προθεσμίας τριών μηνών από της τοιαύτης αποδοχής.»

Το άρθρο 15(1) του περί Αναγκαστικής Απαλλοτριώσεως Νόμου του 1962, Ν. 15/62, οι πρόνοιες του οποίου δομούνται στη βάση της πιο πάνω συνταγματικής επιταγής, επαναλαμβάνει την πάρα πάνω απορρέουσα εκ του Συντάγματος υποχρέωση και ρυθμίζει λεπτομερώς τις εκατέρωθεν ευθύνες και δικαιώματα. Σύμφωνα με το προαναφερθέν Άρθρο 15(1):

«15.-(1) Οσάκις ακίvητoς ιδιoκτησία απηλλoτριώθη μετά τηv έvαρξιv της ισχύoς τoυ Συvτάγματoς, και εvτός τριώv ετώv, από της ημερoμηvίας καθ' ηv η ιδιoκτησία περιήλθεv εις τηv απαλλoτριoύσαv αρχήv, δεv επετεύχθη o σκoπός δι' ov εγέvετo η απαλλoτρίωσις ή η επίτευξις τoυ τoιoύτoυ σκoπoύ εγκατελείφθη υπό της απαλλoτριoύσης αρχής, ή τo όλov ή μέρoς της τoιαύτης ιδιoκτησίας απεδείχθη ότι υπερβαίvει τας πραγματικάς αvάγκας της απαλλoτριoύσης αρχής, θα εφαρμόζωvται αι ακόλoυθoι διατάξεις, ήτoι-..»

Παρεμβάλλουμε ότι η όλη προσέγγιση του ευπαίδευτου συνήγορου των Εφεσειόντων εδράζεται στην προσπάθεια απόδειξης ότι η απαλλοτριωθείσα επίδικη ιδιοκτησία υπερβαίνει τις πραγματικές ανάγκες της Απαλλοτριούσης Αρχής.

Στην Ζήνων Ευθυμιάδης Εστέϊτς Λτδ ν. Δημοκρατίας (2006) 3 ΑΑΔ 166, η Πλήρης Ολομέλεια του Ανωτάτου Δικαστηρίου υπέδειξε, όπως επαναλαμβάνεται και στη Μορίτση κα ν. Δημοκρατίας (2012) 3 ΑΑΔ 420, 425, ότι:

«.. η απαλλοτριούσα αρχή πρέπει να λαμβάνει ουσιαστικά μέτρα που να καθιστούν το σκοπό της απαλλοτρίωσης «εφικτά υλοποιήσιμο» μέσα στην προβλεπόμενη από το Σύνταγμα περίοδο, δηλαδή σε εύλογο χρονικό διάστημα. Τονίστηκε συναφώς, πως αν το κριτήριο του εφικτά πραγματοποιήσιμου συναρτάται προς την υποκείμενη διάθεση της διοίκησης να εξακολουθεί να επιθυμεί και να ενδιαφέρεται για την πραγμάτωση του έργου στο μέλλον χωρίς όμως να έχει εμπράκτως προβεί στις ενέργειες που είναι ευλόγως αναγκαίες για την υλοποίηση του σκοπού τότε θα αφίσταται του συνταγματικού κριτηρίου εφόσον θα παρέχεται εσαεί στη διοίκηση το δικαίωμα να κατακρατά την ιδιοκτησία χωρίς να πραγματώνεται ο σκοπός της κτήσης της. Σχετική επ΄ αυτού είναι η πιο κάτω περικοπή της απόφασης:

«Η παραπομπή στο εφικτά υλοποιήσιμο του σκοπού της απαλλοτρίωσης αποκαθιστά την ορθή διατύπωση του συνταγματικού κριτηρίου, η οποία συναρτά την εφαρμογή του Αρθρου 23.5 προς τη διαρκή υποχρέωση της διοίκησης να χρησιμοποιήσει το κτήμα για το σκοπό για τον οποίο απαλλοτριώθηκε και έτσι να καθιστά συνεχώς, και βεβαίως όχι μόνο μέσα στην περίοδο των τριών ετών από την απαλλοτρίωση, εφικτά πραγματοποιήσιμο το σκοπό αυτό. Το να τίθεται το ερώτημα με άλλους όρους, δηλαδή κατά πόσο ο σκοπός της απαλλοτρίωσης εγκατελείφθη ή δεν κατέστη ανέφικτος, δεν συνιστά απλώς αλλαγή έμφασης αλλά εμπεριέχει τον κίνδυνο να διολισθήσει η διερεύνηση από τα πραγματικά αντικειμενικά δεδομένα που διέπουν το εφικτά πραγματοποιήσιμο του σκοπού σε πεδίο όχι πολύ πέραν των υποκειμενικών διαθέσεων της διοίκησης με ανάλογες συνέπειες.»

Επίκεντρο της νομολογίας που διέπει το ζήτημα της υποχρέωσης επιστροφής απαλλοτριωθέντος ακινήτου σε περίπτωση κατά την οποία ο σκοπός της απαλλοτρίωσης δεν υλοποιείται εγκαίρως ή έχει εγκαταλειφθεί, αποτελεί η απόφαση της Πλήρους Ολομέλειας στην υπόθεση Ευθυμιάδης (ανωτέρω).

Στην προαναφερθείσα απόφαση τονίστηκε ότι στις περιπτώσεις όπου η διοίκηση αρνείται να επιστρέψει το απαλλοτριωθέν ακίνητο, ο αιτητής έχει υποχρέωση να αποδείξει ότι η διοίκηση παρέλειψε να προβεί σε εκείνες τις ενέργειες που θα ήταν ευλόγως αναγκαίες για την υλοποίηση του έργου. Το κατά πόσο έχει καταστεί εφικτό να πραγματοποιηθεί ο σκοπός της απαλλοτρίωσης είναι ζήτημα που θα κριθεί με αναφορά σε όλα τα αντικειμενικά δεδομένα όπως είχαν διαμορφωθεί αφότου δημοσιεύθηκε η γνωστοποίηση αλλά και εκείνων που ακολούθησαν την απαλλοτρίωση.

Ο δικαστικός λόγος της Ευθυμιάδης ακολουθήθηκε από το σύνολο των μεταγενέστερων, σχετικών, αποφάσεων του Ανωτάτου Δικαστηρίου, με πιο πρόσφατη την Ανδρέας Λ. Νικολούδης ν. Κυπριακής Δημοκρατίας, ΑΕ 133/2010, ημερ. 13.5.2015, όπου λέχθηκαν τα ακόλουθα:

«Η νομολογία στο θέμα των απαλλοτριώσεων και της εκ των υστέρων επιδίωξης επιστροφής απαλλοτριωθέντος τεμαχίου γης, έχει αποκρυσταλλωθεί ιδιαίτερα μετά την απόφαση της Πλήρους Ολομέλειας στην υπόθεση Ζήνων Ευθυμιάδης Estates Ltd v. Δημοκρατίας (2006) 3 Α.Α.Δ. 166. Η απόφαση αυτή έχει ερμηνεύσει τη συνταγματική διάταξη του Άρθρου 23.5 ως προς την έννοια του εφικτά υλοποιήσιμου του σκοπού της απαλλοτρίωσης, συναρτώντας την υποχρέωση της διοίκησης να επιστρέψει ακίνητη ιδιοκτησία που δεν χρησιμοποιείται, όχι μόνο εντός των τριών ετών που καθορίζει η εν λόγω πρόνοια, αλλά και σε οποιονδήποτε μεταγενέστερο χρόνο εφόσον η υποχρέωση της Δημοκρατίας είναι εν προκειμένω διαρκής, (δέστε και Ελένη Κώστα Γεωργιάδη κ.ά. ν. Δημοκρατίας, Α.Ε. αρ. 202/2010, ημερ. 9.3.2015). Περαιτέρω, έχει αποσαφηνιστεί ότι οι σκοποί που αναφέρονται στη Γνωστοποίηση Απαλλοτρίωσης συνεξετάζονται με το περιεχόμενο της μελέτης ή σχεδίου που αποτελούν προϋπόθεση για την έκδοση του διατάγματος απαλλοτρίωσης. Η διοίκηση δεν προχωρά σε απαλλοτρίωση πριν να εξετάσει τα σχέδια που δείχνουν τη φύση, την έκταση και τις ανάγκες του έργου για το οποίο και γίνεται η απαλλοτρίωση. Ταυτόχρονα, η απαλλοτριούσα αρχή οφείλει να εξετάζει και τις δυνατότητες πραγμάτωσης του σκοπού της απαλλοτρίωσης και είναι υπό αυτό το δεδομένο που καθίσταται αναγκαία η ετοιμασία προηγούμενης ολοκληρωμένης σχετικής μελέτης, (δέστε σχετικά Glyki v. Municipal Corporation of Famagusta (1967) 3 C.L.R. 677, Σπύρου ν. Δημοτικού Συμβουλίου Κάτω Πολεμιδιών (1998) 3 Α.Α.Δ. 307, Καραολή ν. Υπουργείου Εσωτερικών (2004) 3 Α.Α.Δ. 76 και Χωματένος ν. Δήμου Ιδαλίου (2009) 3 Α.Α.Δ. 13).

Όντως η επιλογή της γης, η προώθηση της απαλλοτρίωσης και η κρίση της αρμοδίας αρχής σε σχέση με την όλη αναγκαιότητα του επιδιωκόμενου έργου, αποτελούν ζητήματα κατ΄ εξοχήν διοικητικής φύσεως και ταυτόχρονα τεχνικά θέματα, στα οποία το Δικαστήριο δεν επεμβαίνει, (Ολυμπία Πιερίδη ν. Δημοκρατίας (2007) 3 Α.Α.Δ. 543). Το ανέλεγκτο όμως των τεχνικών ζητημάτων δεν απαλλάσσει τη διοίκηση και ιδιαίτερα την απαλλοτριούσα αρχή από την υποχρέωση της να έχει εκπονήσει ολοκληρωμένη μελέτη αναφορικά με το σκοπό της απαλλοτρίωσης πριν τη λήψη της τελικής απόφασης και τη δημοσίευση στη συνέχεια της γνωστοποίησης και του διατάγματος απαλλοτρίωσης που συναποτελούν τη σύνθετη πράξη του όλου εγχειρήματος, (Σταυρίδη ν. Δημοκρατίας (1992) 3 Α.Α.Δ. 303 και Λουκά ν. Δημοκρατίας (1996) 3 Α.Α.Δ. 413).»

Εν τέλει, η ορθή ερμηνεία ως προς το εύρος του ΄Αρθρου 23.5 του Συντάγματος, πρέπει να συνάδει και να ταυτίζεται με το συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα ιδιοκτησίας, γι΄ αυτό και η Απαλλοτριούσα Αρχή δεσμεύεται από το ίδιο το Σύνταγμα προς λήψη ουσιαστικών μέτρων που να καθιστούν τον σκοπό της απαλλοτρίωσης υλοποιήσιμο εντός εύλογου χρονικού διαστήματος (Συμεωνίδη ν. Δημοκρατίας (2000) 4 ΑΑΔ 824, η οποία επιδοκιμάστηκε στην Ευθυμιάδης (ανωτέρω)).

Κάθε υπόθεση καλύπτεται βεβαίως από τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και είναι υπό το φως αυτών των ξεχωριστών δεδομένων που θα πρέπει να αντικρίζεται και να αντιμετωπίζεται. Ζητούμενο σε κάθε περίπτωση είναι η απάντηση στο ερώτημα κατά πόσο είναι εφικτά πραγματοποιήσιμος ο σκοπός της απαλλοτρίωσης, το οποίο στην πράξη, σημαίνει ότι η διοίκηση δεν πρέπει να αδρανεί σε βαθμό που να αποστερεί την ακίνητη ιδιοκτησία του πολίτη χωρίς ουσιαστικό λόγο. (Θεοφάνους κ.ά. ν. Δημοκρατίας (2012) 3 ΑΑΔ 53, Νικολούδης (ανωτέρω)). Όπως τονίζεται στην Νικολούδης:

«Το εφικτά υλοποιήσιμο του σκοπού της απαλλοτρίωσης συναρτάται με την εξ αρχής δομημένη μελέτη που η διοίκηση οφείλει να εκπονήσει πριν ή κατά το χρόνο της σκοπούμενης απαλλοτρίωσης.

Η διοίκηση οφείλει να λαμβάνει ουσιαστικά μέτρα που να καθιστούν τον σκοπό της απαλλοτρίωσης εφικτά πραγματοποιήσιμο πάντοτε εντός ευλόγου χρόνου, λαμβάνοντας υπόψη και τις τυχόν πρακτικές δυσκολίες που δυνατό να προκύψουν στην πορεία υλοποίησης του έργου, (Συμεωνίδη ν. Δημοκρατίας (2000) 4 Α.Α.Δ. 824, η οποία έτυχε επιδοκιμασίας στην Ζήνων Ευθυμιάδης - ανωτέρω -). Ο σκοπός της απαλλοτρίωσης δεν μπορεί να καθορίζεται με υπέρμετρη γενικότητα ούτως ώστε η διοίκηση να καλύπτεται πίσω από αυτή την αοριστία εσαεί, ακόμη και όταν η περίπτωση είναι ιδιάζουσα, όπως εν προκειμένω, σκοπείτο η μετακίνηση ενός ολόκληρου χωριού.»

Στην υπό κρίση περίπτωση, ο σκοπός της απαλλοτρίωσης εξειδικεύεται στη δημοσιευθείσα σχετική γνωστοποίηση απαλλοτρίωσης όπου αναφέρονται τα ακόλουθα:

«Διά του παρόντος γνωστοποιείται ότι η εν τω παρατιθεμένω Πίνακι περιγραφομένη ακίνητος ιδιοκτησία είναι αναγκαία διά τον ακόλουθον σκοπόν δημοσίας ωφελείας, ήτοι διά την προαγωγήν και ανάπτυξιν της βιομηχανίας ή δι΄ οιονδήποτε των ρηθέντων σκοπών, η δε απαλλοτρίωσης αυτής επιβάλλεται δια τους ακόλουθους λόγους, ήτοι διά την ίδρυσιν βιομηχανικής περιοχής, την ενοικίασιν της εν λόγω περιοχής ή μέρος αυτής εις τεμάχια ή άλλως προς βιομηχάνους δι΄ ανάπτυξιν βιομηχανίας και/ή ενοικίασιν ή χρησιμοποίησιν της περιοχής ή μέρος αυτής δι΄ οιονδήποτε άλλον σκοπόν συντελούντα εις την ανάπτυξιν της βιομηχανίας. .»

Το επίδικο ακίνητο εντάσσεται στο Ρυθμιστικό Σχέδιο, το οποίο ετοίμασε το Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως τον Οκτώβριο του 1976, στο χώρο που σημειώνεται με τα αρχικά Δ.Κ., ήτοι ως χώρος διοικητικού κέντρου. Στο χώρο αυτό, στον οποίο περιλήφθηκαν και άλλα ακίνητα που είχαν επίσης απαλλοτριωθεί, σκοπείται η εγκατάσταση κοινωφελών υπηρεσιών (νηπιοκομικός σταθμός, εστιατόριο, τράπεζες, ταχυδρομείο, φαρμακείο) για εξυπηρέτηση των βιομηχανιών της περιοχής.

Όπως επαναλήφθηκε στην Θεοχάρης Καντρής κ.ά. ν. Δήμου Λευκωσίας κ.ά. (2013) 3 ΑΑΔ 538, 545, «.. καθοριστικό κριτήριο για τυχόν επιστροφή ακίνητης ιδιοκτησίας που απαλλοτριώθηκε δεν είναι αν ο σκοπός της απαλλοτρίωσης έχει επιτευχθεί εντός των προβλεπομένων τριών ετών, αλλά αν ο σκοπός αυτός είναι εφικτά πραγματοποιήσιμος, με τη διοίκηση να υποχρεούται να έχει προβεί σε ενέργειες, αναλόγως της περίπτωσης, οι οποίες είναι ευλόγως αναγκαίες προς υλοποίηση του έργου.».

Αναμφίβολα, ο σκοπός για τον οποίο απαλλοτριώθηκε η μεγάλης έκτασης ακίνητη ιδιοκτησία έχει ουσιαστικά υλοποιηθεί. Η υπό αναφορά βιομηχανική περιοχή αναπτύχθηκε σταδιακά και στα πλαίσια αυτά έλαβαν χώραν όλα τα αναγκαία έργα υποδομής, τα απαραίτητα προς ανάπτυξη και δημιουργία βιομηχανικών μονάδων εντός των καθορισμένων βιομηχανικών τεμαχίων. Δεν μπορεί επίσης να αμφισβητηθεί βάσιμα ότι η ανάπτυξη μιας πλήρως οργανωμένης και λειτουργικής βιομηχανικής περιοχής, δεδομένο που συνάδει με το σκοπό της απαλλοτρίωσης, προϋποθέτει υλοποίηση επιμέρους έργων, όπως αυτά για τα οποία προοριζόταν ο ανοικτός χώρος, σταδιακά και μετά από ιεράρχηση των αναγκών λειτουργίας όλων των βιομηχανικών μονάδων. Υπό το γενικό αυτό πρίσμα είναι βάσιμη η θέση των Εφεσιβλήτων ότι δεν απεδείχθη η εγκατάλειψη ή το ανέφικτο των σκοπών της απαλλοτρίωσης σε αναφορά με το επίδικο ακίνητο.

Πλην όμως, τα πραγματικά δεδομένα που καλύπτουν το υπό κρίση ακίνητο, επιμαρτυρούν ότι η συνεχής κατακράτηση του επίδικου ακινήτου υπερβαίνει τις πραγματικές ανάγκες της Απαλλοτριούσας Αρχής και συνεπώς αδικαιολόγητα οι Εφεσίβλητοι αρνούνται την επιστροφή του στους Εφεσείοντες. Παρά την πάροδο δεκαετιών και τη δημιουργία, εν τω μεταξύ, των βιομηχανικών μονάδων, καμία ενέργεια δεν έγινε προς την κατεύθυνση καθορισμού, πόσο μάλλον δημιουργίας, των υπηρεσιών και ανάπτυξης του υπό αναφορά ανοικτού χώρου. Αντιθέτως, όπως εντοπίζεται στις σελίδες 89 και 90 των πρακτικών, είκοσι χρόνια μετά τη γνωστοποίηση απαλλοτρίωσης, οι Εφεσίβλητοι, με επιστολή του Γενικού Διευθυντή του Υπουργείου Εμπορίου, Βιομηχανίας και Τουρισμού, ημερομηνίας 5.8.1996, ανταποκρίθηκαν θετικά σε αίτημα ιδιώτη για παραχώρηση δικαιώματος χρήσης του ανοιχτού χώρου, προκειμένου να χρησιμοποιηθεί ως αθλητικό κέντρο. Αυτούσιο το περιεχόμενο της εν λόγω επιστολής έχει ως ακολούθως:

«Κύριο .........

...........

Κύριε,

Εχω οδηγίες να αναφερθώ στην αίτησή σας με την οποία ζητάτε να σας παραχωρηθεί δικαίωμα χρήσης ανοικτού χώρου της Βιομηχανικής Περιοχής Αγίου Αθανασίου για να το χρησιμοποιήσετε ως αθλητικό κέντρο και σας πληροφορήσω πως το Υπουργικό Συμβούλιο αποφάσισε να ικανοποιήσει το αίτημά σας με τους πιο κάτω όρους:

(α) Ο χώρος για τον οποίο σας παραχωρείται δικαίωμα χρήσης είναι έκτασης 8000 τετρ. μέτρων και φαίνεται με κόκκινο χρώμα στο συνημμένο τοπογραφικό σχέδιο.

(β) Το ετήσιο ενοίκιο που θα καταβάλλετε στο Υπουργείο μας ανέρχεται στο ποσό των £2.800 και θα πληρώνεται σε τέσσερις ισόποσες δόσεις. Αυτό θα αναθεωρηθεί μετά τη λήξη της πρώτης τετραετίας.

(γ) Το δικαίωμα χρήσης του χώρου είναι για περίοδο οκτώ χρόνων με δυνατότητα ανανέωσης.

(δ) Πάνω στο χώρο δε θα ανεγερθούν μόνιμες κατασκευές, οποιαδήποτε δε διαμόρφωση θα γίνει σε συνεννόηση με το Υπουργείο μας.

(ε) Η καταβολή αποχετευτικών τελών, λογαριασμών κατανάλωσης νερού και οποιωνδήποτε σχετικών τελών/δικαιωμάτων θα σας βαρύνουν εξ ολοκλήρου.

(στ) Με τον τερματισμό της άδειας χρήσης το ακίνητο να παραδοθεί σε κατάσταση αποδεκτή από το Υπουργείο μας και δεν θα έχετε το δικαίωμα να απαιτήσετε αποζημιώσεις για οποιεσδήποτε βελτιώσεις ή προσθήκες που θα έχετε επιφέρει στο ακίνητο.

2. Παρακαλώ να πληροφορήσετε το Υπουργείο μας κατά πόσον αποδέχεστε τους πιο πάνω όρους.»

Όπως ήδη λέχθηκε, η έννοια του εφικτού έχει αναφορά όχι προς τις υποκειμενικές προθέσεις ή επιθυμίες της διοίκησης, αλλά προς τα αντικειμενικά δεδομένα του πράγματος που αφορούν τις ενέργειες της διοίκησης προς υλοποίηση του έργου. Στην προκειμένη περίπτωση η διοίκηση, αντικειμενικά, όχι μόνο δεν προέβη σε οποιαδήποτε ενέργεια προς χρησιμοποίηση του επίδικου κτήματος για τον σκοπό για τον οποίο απαλλοτριώθηκε, κατά τρόπο που θα καθιστούσε συνεχώς εφικτά πραγματοποιήσιμο στην ολότητά του το σκοπό αυτό, αλλά, αντιθέτως, με την εκδηλωθείσα πρόθεσή της προς παραχώρηση, μακροχρόνιου και με δυνατότητα ανανέωσης, δικαιώματος χρήσης μέρους του ανοικτού χώρου σε τρίτο πρόσωπο και έξω από το σκοπό της γνωστοποίησης, καταστρατήγησε το σκοπό της απαλλοτρίωσης και επιβεβαίωσε ότι δεν υφίσταται πραγματική ανάγκη συνέχισης της αποστέρησης της ιδιοκτησίας των Εφεσειόντων. Η προταθείσα ενοικίαση ουδόλως συνάδει με το σκοπό της απαλλοτρίωσης που ήταν η ανάπτυξη της βιομηχανίας ή με έργα συντελούντα στην ανάπτυξη αυτή.

Ενόψει των πιο πάνω θα αποδεχόμασταν την έφεση και θα παραμερίζαμε την εφεσιβαλλόμενη απόφαση.

ΣΤ. ΝΑΘΑΝΑΗΛ, Δ.

Α.Ρ. ΛΙΑΤΣΟΣ, Δ.

ΣΦ.

[1] «Δια του παρόντος γνωστοποιείται ότι η εν τω παρατιθεμένω Πίνακι περιγραφομένη ακίνητος ιδιοκτησία είναι αναγκαία δια τον ακόλουθον σκοπόν δημοσίας ωφελείας, ήτοι δια την προαγωγήν και ανάπτυξιν της βιομηχανίας ή δι΄ οιονδήποτε των ρηθέντων σκοπώ, η δε απαλλοτρίωσις αυτής επιβάλλεται δια τους ακόλουθους λόγους, ήτοι δια την ίδρυσιν βιομηχανικής περιοχής, την ενοικίασιν της εν λόγω περιοχής ή μέρος αυτής εις τεμάχια ή άλλως προς βιομηχάνους δι΄ ανάπτυξιν βιομηχανίας και/ή ενοικίασιν ή χρηισμοποίησιν της περιοχής ή μέρος αυτής δι΄ οιονδήποτε άλλον σκοπόν συντελούντα εις την ανάπτυξιν της βιομηχανίαςˑ η εν τω παρατιθεμένω Πίνακι περιγραφομένη ακίνητος ιδιοκτησία εκρίθη ως η πλέον κατάλληλος ιδιοκτησία και περιοχή δια τον ως είρηται σκοπόν.»

	CyLaw \| Αναφορικά μ'εμάς \| Επικοινωνία