ΑΝΩΤΑΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΚΥΠΡΟΥ

ΕΚΛΟΓΟΔΙΚΕΙΟ ΚΥΠΡΟΥ

Αναφορικά με Εκλογική Αίτηση σχετικά με την Εκλογή στην Εκλογική Περιφέρεια Λεμεσού.

Μεταξύ:

Γιαννάκη Κουλουντή,

Αιτητή

και

1. Βουλής των Αντιπροσώπων,

2. Ντίνου Μιχαηλίδη, Υπουργού Εσωτερικών,

3. Χριστάκη Αθανασίου, Εφόρου Εκλογής Μελών της

Βουλής των Αντιπροσώπων, Εκλογικής Περιφέρειας

Λεμεσού,

4. Χριστόδουλου Βενιαμίν,

5. Ανορθωτικού Κόμματος Εργαζομένου Λαού (ΑΚΕΛ),

Καθ΄ ων η αίτηση.

________________

Μεταξύ:

Μιχάλη Παφιτανή,

Αιτητή

και

1. Βουλής των Αντιπροσώπων,

2. Ντίνου Μιχαηλίδη, Υπουργού Εσωτερικών,

3. Χριστάκη Αθανασίου, Εφόρου Εκλογής Μελών

της Βουλής των Αντιπροσώπων, Εκλογικής

Περιφέρειας Λεμεσού,

4. Χριστόδουλου Βενιαμίν,

5. Ανορθωτικού Κόμματος Εργαζομένου Λαού (ΑΚΕΛ),

Καθ΄ ων η αίτηση.

___________________

Για τους αιτητές : Χρ. Κληρίδης με Χρ. Χριστοφή

και Δ. Θεοδώρου.

Για τους καθ΄ ων η αίτηση 1 και 4: Γ. Κακογιάννης, Π. Πολυβίου και

Γ. Χριστοφίδης.

Για τους καθ΄ ων η αίτηση 2 και 3: Α. Μαρκίδης, Γενικός Εισαγγελέας

της Δημοκρατίας με Α. Παπασάββα

και Γ. Φράγκου (κα.)

Για τους καθ΄ ων η αίτηση 5 : Α. Σ. Αγγελίδης με Σ. Παπασάββα.

____________________

ΚΑΛΛΗΣ, Δ.: Τα ερωτήματα στα οποία έχουμε κληθεί ν΄ απαντήσουμε στην παρούσα διαδικασία είναι τα πιο κάτω:-

(1) Η συνταγματικότητα του περί της Τρίτης Τροποποίησης του Συντάγματος Νόμου, 1996 (115(Ι)/96), και

(2) Η νομιμότητα της ανακήρυξης του καθ΄ ου η αίτηση 4 ως Βουλευτή.

Η νομιμότητα της ανακήρυξης προσβάλλεται σε συνάρτηση με την συνταγματικότητα του περί Εκλογής Μελών της Βουλής των Αντιπροσώπων (Τροποποιητικού) (Αρ. 2) Νόμου, 1996 (118(Ι)/96).

Για τους λόγους που θα εξηγηθούν πιο κάτω κρίνω ότι οι αιτήσεις πρέπει να πετύχουν:

Ο ευπαίδευτος συνήγορος των αιτητών επικέντρωσε την επιχειρηματολογία του πάνω σε 5 εισηγήσεις. Αρχίζω με την πρώτη:

Ο Νόμος 115(Ι)/96 είναι αντισυνταγματικός επειδή προσκρούει στις διατάξεις του ΄Αρθρου 182 του Συντάγματος. Το κατά πόσο είναι δυνατή η τροποποίηση του Συντάγματος έχει ήδη αποφασισθεί από το ίδιο το Ανώτατο Δικαστήριο στην Αναφορά 1/86 - Πρόεδρος της Δημοκρατίας ν. Βουλής των Αντιπροσώπων (1986) 3 Α.Α.Δ. 1439 ("Η Αναφορά 1/86"). Η απόφαση στην Νικολάου ν. Νικολάου (Αρ. 2) (1992) 1 Α.Α.Δ. 1338, η οποία, σαν αποτέλεσμα της ισοψηφίας μεταξύ των δικαστών, οδήγησε στην συνταγματικότητα του Νόμου 95/89, δεν είχε ανατρέψει την απόφαση στην Αναφορά 1/86. Η τελευταία παραμένει δεσμευτική δεδομένου ότι για ανατροπή προηγούμενης δικαστικής απόφασης Ολομέλειας Ανωτάτου Δικαστηρίου θα πρέπει να υπάρχει μεταγενέστερη απόφαση κατά πλειοψηφία με την οποία να ανατρέπεται το δικαστικό προηγούμενο. Κατά συνέπεια ο περί της Τρίτης Τροποποίησης του Συντάγματος Νόμος του 1996, ο οποίος δεν διαφέρει ουσιαστικά από τον, κηρυχθέντα σαν αντισυνταγματικό, περί της Πρώτης Τροποποιήσεως του Συντάγματος Νόμο του 1986, είναι έκδηλα αντισυνταγματικός και αντίθετος προς την εν λόγω γνωμάτευση όλων των

Δικαστών του Ανωτάτου Δικαστηρίου στην Αναφορά 1/86. Η "επίκληση του 'Δικαίου της Ανάγκης' για την θέσπιση του περί Τρίτης Τροποποίησης του Συντάγματος Νόμου του 1996, η οποία γίνεται στο προοίμιο του εν λόγω Νόμου, κατά συνέπεια και κάτω από τις περιστάσεις δεν μπορεί να δικαιολογήσει τον Νόμο ούτε και μπορεί να είναι υπεράνω της υπέρτατης πολιτειακής ανάγκης για διατήρηση του Συντάγματος όπως αναφέρεται στην εν λόγω αναφορά 1/86 και σχετική γνωμάτευση του Ανωτάτου Δικαστηρίου".

Ο Γενικός Εισαγγελέας της Δημοκρατίας, εκ μέρους των καθ΄ ων η αίτηση 2 και 3, υποστήριξε:

(1) Η απόφαση στην Αναφορά 1/86 ως αυθεντία έχει τελειώσει με την απόφαση στην Νικολάου (πιο πάνω).

Βασική εισήγηση του ευπαίδευτου συνήγορου των καθ΄ ων η αίτηση 1 και 4 ήταν ότι η αναθεωρητική εξουσία της Βουλής υφίσταται με βάση το δίκαιο της ανάγκης. Ασκείται με βάση το άρθρο 182.3 από τα 2/3 των Μελών της Βουλής των Αντιπροσώπων όπως συγκροτείται τώρα. Το δίκαιο της ανάγκης επενεργεί θεσμικά, όχι ουσιαστικά. Ενόψει της αποχώρησης των Τούρκων Μελών της Βουλής των Αντιπροσώπων, σαν μέρος μιας προσπάθειας να τορπιλλισθεί το κράτος, το δίκαιο της ανάγκης διατηρεί αλώβητη τόσο την κανονική όσο και την αναθεωρητική εξουσία. ΄Ηταν η διαζευκτική εισήγηση του ευπαίδευτου συνηγόρου, ότι εάν δεν υπάρχει αναθεωρητική εξουσία η επίδικη τροποποίηση ήταν έγκυρη βάσει του δικαίου της ανάγκης. Τελική εισήγηση του ήταν ότι δεν είναι ιδιότητα της κυριαρχίας να μην μεταβάλλονται τα άρθρα του Συντάγματος.

Ο ευπαίδευτος συνήγορος των καθ΄ ων η αίτηση 5 υιοθέτησε πλήρως τις θέσεις των συνηγόρων των καθ΄ ων η αίτηση 1-4. Περαιτέρω εισηγήθηκε ότι η ανάγκη που έχει επιβάλει η απουσία των τουρκοκυπρίων είναι εκείνη που έχει αντιμετωπισθεί και έχει κριθεί ότι υπάρχει και επιβάλλει τη λειτουργία της Βουλής και των άλλων συνταγματικών οργάνων μέσα στην άσκηση ολόκληρης της εξουσίας που το Σύνταγμα παραχώρησε στα συγκεκριμένα όργανα. Αυτό και "έπραξε η Βουλή στη συγκεκριμένη περίπτωση και δικαιούται να το πράξει με όσους βουλευτές έχει κατά το δίκαιο της ανάγκης η συγκεκριμένη Βουλή που είναι και η μόνη Βουλή του αναγνωρισμένου και υπάρχοντος Κράτους που λέγεται Κύπρος".

Σύμφωνα με την απόφαση του Τρανταφυλλίδη Δ., όπως ήταν τότε, (βλ. σελ. 231):

Ο ευπαίδευτος Δικαστής καθόρισε ως πιο κάτω τις παραμέτρους επίκλησης του δικαίου της ανάγκης, (βλ. σελ. 234):

Σύμφωνα με την απόφαση του Δικαστή Ιωσηφίδη οι απαραίτητες προϋποθέσεις που πρέπει να υφίστανται για επίκληση του δικαίου της ανάγκης είναι οι πιο κάτω, (βλ. σελ. 264-65):

(1) Συνταγματικότητα του περί Ανακουφίσεως Δυσπραγούντων Ενοικιαστών

(2) Συνταγματικότητα των άρθρων 2-4 του περί Οργανισμών Δημοσίου Δικαίου (Ρύθμιση Θεμάτων Προσωπικού) Νόμου, 1970 (Ν 61/70) -

Mesaritou v. C.B.C. (1972) 3 C.L.R. 100.

(3) Συνταγματικότητα του Προέδρου της Δημοκρατίας και της

Βουλής των Αντιπροσώπων - Ιωαννίδης ν. Αστυνομίας (1973)

(4) Συνταγματικότητα του άρθρου 15(2) του περί Κεντρικής Τράπεζας

(5) Συνταγματικότητα των άρθρων 3-4 του περί Ανακουφίσεως Οφειλετών

National Bank of Greece (1983) 1 C.L.R. 55.

(6) Συνταγματικότητα του περί Παροχής Δικαιώματος Ψήφου στους

Συμπληρώσαντες το 18ο ΄Ετος της Ηλικίας τους (Προσωρινές

Διατάξεις) Νόμου - Πρόεδρος της Δημοκρατίας ν. Βουλής των

(7) Συνταγματικότητα του περί του Υπουργικού Συμβουλίου και των

Υπουργείων Νόμου του 1985 - Πρόεδρος της Δημοκρατίας ν.

(8) Συνταγματικότητα του περί Πρώτης Τροποποίησης του Συντάγματος

(9) Συνταγματικότητα του περί της Πρώτης Τροποποίησης του

Συντάγματος Νόμου, 1989 (Ν 95/89) και του περί Οικογενειακών

Δικαστηρίων Νόμου, 1990 (Ν 23/90) - Νικολάου ν. Νικολάου (Αρ. 2)

Το δίκαιο της ανάγκης δεν καλύπτει τας "αυτοβούλως εκδιδομένας νομοθετικάς πράξεις του Υπουργικού Συμβουλίου". Δια να κατισχύση εις την συγκεκριμένη περίπτωση το "δίκαιον της ανάγκης" πρέπει να υφίσταται άμεσος και έκδηλος, αντικειμενικώς υπαρκτός κίνδυνος δια την πολιτεία. Τα ουσιαστικά στοιχεία του πολιτειακού κινδύνου είναι: αφ΄ ενός μεν απρόβλεπτο σοβαρό γεγονός, αφ΄ ετέρου δε απόλυτος αδυναμία του νομοθετικού οργάνου του κράτους όπως ρυθμίση την αναφυείσα εξαιρετική περίσταση (Βλ. Μάνεση, πιο πάνω, σελ. 255).

Το Ελληνικό Συμβούλιο της Επικρατείας έχει διακηρύξει την εξουσία του να ελέγχει εάν πράγματι η άσκηση της νομοθετικής λειτουργίας υπό της εκτελεστικής εξουσίας εδικαιολογείτο εξ εκτάκτων, απροβλέπτων και αναποφεύκτων συνθηκών (Βλ. Αποφάσεις Στ.Ε. 13/45, 1041/49, 3596/1991).

Η απόφαση 1041/49 εβασίσθη, ανάμεσα σ΄ άλλα, και επί του συλλογισμού ότι "η δικαστική εξουσία δικαιούται να ελέγχη την συνδρομή των περιστάσεων υπό τις οποίες δικαιολογείται κατά τα ανωτέρω η άτακτος άσκηση της νομοθετικής λειτουργίας. Ο δικαστικός έλεγχος στηρίζεται επί της συνταγματικής υποχρεώσεως των Δικαστηρίων όπως μη εφαρμόζουν νόμο του οποίου το περιεχόμενο παραβιάζει το Σύνταγμα. Είναι δε ο έλεγχος αυτός έλεγχος ακροτάτων ορίων, των οποίων την υπέρβαση και μόνον ελέγχει η Δικαστική Εξουσία".

Η υποταγή όλων των εξουσιών στο Δίκαιο εκφράζεται, κυρίως, με την καθολική αναγνώριση της τυπικής υπεροχής και της ουσιαστικής προτεραιότητας του Συντάγματος απέναντι σε όλες τις κρατικές πράξεις υπεροχής, που διασφαλίζεται και επιβεβαιώνεται με το δικαστικό έλεγχο της συνταγματικότητας των νόμων, θεσμό κατεξοχήν δικαιοκρατικό.

Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας καταχώρησε, δυνάμει του Συντάγματος, Αναφορά στο Ανώτατο Δικαστήριο για γνωμάτευση κατά πόσο ο πιο πάνω Νόμος ευρίσκεται σε αντίθεση ή είναι ασύμφωνος με τις διατάξεις των άρθρων 182.3 , 63.1., 66.2 και 66.3 του Συντάγματος.

Ο υπό κρίση Νομος είχε τροποποιήσει τα μη θεμελιώδη ΄Αρθρα 63 και 66 του Συντάγματος αλλά δεν είχε ψηφιστεί - όπως και ο πιο πάνω επίδικος Νόμος 115(1)96 - με την πλειοψηφία που προβλέπεται από την παράγραφο 3 του ΄Αρθρου 182 του Συντάγματος, γιατί στη Βουλή των Αντιπροσώπων, που τον ψήφισε ομόφωνα, μετείχαν μόνο βουλευτές που ανήκαν στην Ελληνική Κοινότητα, επειδή από το 1963 δεν μετέχουν στη Βουλή των Αντιπροσώπων βουλευτές που ανήκουν στην τουρκική κοινότητα.

Σύμφωνα με την γνωμάτευση της πλειοψηφίας των Μελών του Ανωτάτου Δικαστηρίου (Μ. Τριανταφυλλίδης, Α. Λοΐζου, Δ. Δημητριάδης, Λ. Σαββίδης, Α. Λώρης και Δ. Στυλιανίδης):

Το Ανώτατο Δικαστήριο κατέληξε στο συμπέρασμα ότι:

Στο ίδιο αποτέλεσμα, αλλά με διαφορετικό σκεπτικό, κατέληξε και ο Πικής, Δ. - όπως ήταν τότε - με την απόφαση του οποίου συμφώνησε και ο Κούρρης, Δ. ΄Εκρινε ότι δεν χωρεί τροποποίηση του Συντάγματος με έρεισμα το δίκαιο της ανάγκης. Διαπίστωσε ότι το δίκαιο της ανάγκης είναι μέτρο προσωρινό, άρρηκτα συνυφασμένο με την ανάγκη που επιδιώκει να αντιμετωπίσει, ενώ η τροποποίηση του Συντάγματος αποτελεί μέτρο μόνιμο που μεταβάλλει τους Θεσμούς της Πολιτείας. Το σκεπτικό των δύο αποφάσεων στην Αναφορά 1/86 επεξηγείται ως πιο κάτω από τον Πική, Δ. - όπως ήταν τότε - στην Νικολάου, πιό πάνω, σελ. 1390:

Η δεύτερη υπόθεση είναι η Νικολάου (πιο πάνω). Στην υπόθεση εκείνη το Οικογενειακό Δικαστήριο Λευκωσίας παρέπεμψε στο Ανώτατο Δικαστήριο, κάτω από την παράγραφο 1 του ΄Αρθρου 144 του Συντάγματος, ζήτημα ισχυριζόμενης αντισυνταγματικότητας νόμου - του περί της Πρώτης Τροποποιήσεως του Συντάγματος Νόμου, 1989 (Ν 95/89) και του περί Οικογενειακών Δικαστηρίων Νόμου, 1990 (Ν 23/90) - το οποίο είχε εγερθεί κατά τη διάρκεια της διαδικασίας σε αίτηση διαζυγίου. Το ζήτημα της συνταγματικότητας αφορούσε τα άρθρα 111 και 182 του Συντάγματος.

Οι Δικαστές Στυλιανίδης, Κούρρης, Παπαδόπουλος, Πογιατζής και Χρυσοστομής έκριναν ότι ο περί της Πρώτης Τροποποιήσεως του Συντάγματος Νόμος του 1989 (Νόμος αρ. 95 του 1989), και ο περί Οικογενειακών Δικαστηρίων Νόμος του 1990, (Νόμος αρ. 23 του 1990), είναι συνταγματικοί για του λόγους που εκτίθενται στην απόφαση του Δικαστή Στυλιανίδη.

Ο Πρόεδρος Α.Ν. Λοΐζου, και οι Δικαστές Πικής, Νικήτας, Αρτέμης και Κωνσταντινίδης έκριναν ότι οι πιο πάνω υπό κρίση Νόμοι είναι αντισυνταγματικοί για τους λόγους που εκτίθενται στις αποφάσεις των Δικαστών Πική και Νικήτα.

Ο λόγος (ratio) της απόφασης των πέντε δικαστών, οι οποίοι αποφάνθηκαν υπέρ της Συνταγματικότητας, ήταν ότι το Δικαστήριο δεν ελέγχει την εσωτερική τυπική συνταγματικότητα των Νόμων. Ασκεί μόνο έλεγχο της ουσιαστικής συνταγματικότητας του περιεχομένου του Νόμου και των εξωτερικών του στοιχείων. Σύμφωνα με την απόφαση:

Επειδή τα άλλα πέντε Μέλη της Σύνθεσης του Δικαστηρίου είχαν αντίθετη γνώμη, χωρίς κανένα επηρεασμό της πιο πάνω Απόφασης - ότι οι Νόμοι δεν είναι αντισυνταγματικοί - ο Δικαστής Στυλιανίδης προχώρησε στην εξέταση της ουσίας

Στην απόφαση του ο Πικής, Δ., όπως ήταν τότε, έκαμε εκτενή αναφορά στη νομολογία του Ανωτάτου Δικαστηρίου ως προς τη δυνατότητα τροποποίησης του Συντάγματος στην απουσία των Τούρκων Βουλευτών. ΄Αρχισε από την απόφαση στην Αναφορά 1/86 και κατέληξε με την απόφαση της Ολομέλειας του Ανωτάτου Δικαστηρίου, στην υπόθεση Αυτοκέφαλος Αγιωτάτη και Αποστολική Εκκλησία της Κύπρου ν. Βουλής των Αντιπροσώπων κ.α., Αίτηση 3/89, ημερ. 29.12.89. Από την τελευταία απόφαση έκαμε αναφορά στα πιο κάτω αποσπάσματα:

Κατέληξε με την πιο κάτω αναφορά στο λόγο (ratio) της απόφασης 1/86:

Τέλος αφού ανέλυσε το δίκαιο της ανάγκης και τη δικαιϊκή του υπόσταση και εφαρμογή του στην Κύπρο διαπίστωσε ότι δεν συντρέχει κανένας λόγος που να δικαιολογεί απόκλιση ή απομάκρυνση από την απόφαση στην Αναφορά 1/86.

Ο Νικήτας, Δ., με ξεχωριστή απόφαση του, ασχολήθηκε κυρίως με το θέμα της τυπικής συνταγματικότητας νόμου. Αφού παρέθεσε, ανάμεσα σ΄ άλλα, μελέτη του τέως Αντιπροέδρου της Συμβουλίου της Επικρατείας, Απ. Παπαλάμπρου στη Νομική Επιθεώρηση "Το Σύνταγμα" (1988), σελ. 27, κατέληξε ως πιο κάτω, (βλ. σελ. 1417):

Σαν αποτέλεσμα της ισοψηφίας οι πιο πάνω Νόμοι 95/89 και 23/90 κρίθηκαν συνταγματικοί με βάση το τεκμήριο της συνταγματικότητας Νόμου. Ο διάδικος που είχε αμφισβητήσει την συνταγματικότητα δεν κατόρθωσε να ανατρέψει το τεκμήριο της συνταγματικότητας.

Το ερώτημα που προβάλλει είναι κατά πόσο η απόφαση των 5 Δικαστών στη Νικολάου, η οποία καθόρισε το αποτέλεσμα με βάση το τεκμήριο της συνταγματικότητας Νόμου, έχει ανατρέψει την απόφαση στην Αναφορά 1/86 και αποτελεί δεσμευτικό δικαστικό προηγούμενο.

Σύμφωνα με τα κρατούντα στην Αγγλία:

Περαιτέρω, σύμφωνα με την ίδια υποσημείωση, οι πιο πάνω υποθέσεις έχουν καθιερώσει την αρχή ότι οσάκις υπάρχει ισοψηφία της Δικαστικής Επιτροπής των Λόρδων η απόφαση του κατώτερου δικαστηρίου επικυρώνεται.

Παρατηρώ:

(1) Η αρχή που είχε διατυπωθεί αρχικά στις δύο πιο πάνω υποθέσεις του 1860 και 1861 και επιβεβαιώθηκε μετέπειτα από τις δύο πιο πάνω υποθέσεις του 1915 είχε διατυπωθεί σε μια εποχή όπου επικρατούσε άκαμπτη προσήλωση προς το δικαστικό προηγούμενο και όπου σύμφωνα με τον Lord Campbell στην υπόθεση

(2) Κατά τον χρόνο διατύπωσης της πιο πάνω αρχής της Αγγλικής Νομολογίας, που σχετίζεται με την δεσμευτικότητα του δικαστικού προηγούμενου σε περίπτωση ισοψηφίας, δεν υφίστατο ομόφωνη απόφαση της Ολομέλειας της Δικαστικής Επιτροπής της Βουλής των Λόρδων η οποία ερύθμιζε το επίδικο ζήτημα - όπως είναι εδώ η περίπτωση με τις αποφάσεις της Ολομέλειας του Ανωτάτου Δικαστηρίου στην Αναφορά 1/86 και στην Αίτηση 3/89.

(6) Με βάση την αρχή της επικύρωσης της απόφασης πρωτοδίκου δικαστηρίου επικυρώνεται ήδη εκφρασθείσα δικαστική κρίση.

΄Εστω και εάν η Αγγλική νομολογία της περιόδου 1860-1915 θα είχε σήμερα τη θέση της θα έλεγα ότι μπορεί να διακριθεί από την περίπτωση της Νικολάου για τους λόγους που έχω παραθέσει στις παρατηρήσεις μου (5) και (6) πιο πάνω. Θεωρώ ότι η διαμόρφωση αποτελέσματος με βάση την ύπαρξη απόφασης δικαστηρίου διαφέρει κατά πολύ και διακρίνεται από την περίπτωση διαμόρφωσης αποτελέσματος με βάση το τεκμήριο της συνταγματικότητας των Νόμων. Κατά την κρίση μου αυτό που δίνει κύρος και νομολογιακή δεσμευτικότητα στην απόφαση η οποία διαμορφώνει αποτέλεσμα σε περίπτωση ισοψηφίας είναι η ύπαρξη απόφασης κατώτερου δικαστηρίου.

Ακόμα και εάν η απόφαση στη Νικολάου θα εθεωρείτο δεσμευτική, θα πρέπει να διευκρινίσω ότι αφού ελάμβανα υπόψη τις αρχές που καθιστούν επιτρεπτή την απόκλιση από δικαστικό προηγούμενο, θα απέκλινα από αυτή και δεν θα την ακολουθούσα. Τα όσα διαπιστώνονται στην απόφαση εκείνη σε σχέση με το δίκαιο της ανάγκης καταφανώς ανατρέπουν την όλη φιλοσοφία του δικαίου της ανάγκης, όπως έχει διατυπωθεί από προγενέστερη νομολογία. Περαιτέρω τα όσα αναφέρονται σε σχέση με τον έλεγχο των εσωτερικών στοιχείων ενός νόμου δεν βρίσκουν έρεισμα στη νομολογία μας και στο Σύνταγμα μας. Υιοθέτησαν τη μια από τις δύο επικρατούσες απόψεις στην Ελλάδα (για την αντίθετη άποψη του Συνταγματολόγου Αρ. Μάνεση βλ. σελ. 10-11, πιο πάνω) - η οποία διαμορφώθηκε με βάση διαφορετικές συνταγματικές διατάξεις.

Η αρχή της υπεροχής του δικαίου υπαγορεύει ότι το δίκαιο πρέπει να τίθεται πάνω από οποιαδήποτε σκοπιμότητα. Η ορθή διαμόρφωση των αρχών του Δικαίου δεν μπορεί να υποταχθεί σε σκοπιμότητες - όπως είναι εδώ η περίπτωση όπου προβάλλεται η θέση ότι η ανατροπή της Νικολάου θα οδηγήσει στην κατάρρευση Θεσμών που έχουν έκτοτε εγκαθιδρυθεί.

Με βάση τα όσα έχω προαναφέρει καταλήγω με τη διαπίστωση ότι οι αποφάσεις της Ολομέλειας του Ανωτάτου Δικαστηρίου στην Αναφορά 1/86 και 3/89 εξακολουθούν και μετά την απόφαση στη Νικολάου να αποτελούν έγκυρο και δεσμευτικό δίκαιο ("good law").

Υπό το φως των όσων έχω αναφέρει σε σχέση με τη νομολογιακή δέσμευση της απόφασης στη Νικολάου (πιο πάνω) προκύπτει ότι το υπό εξέταση θέμα έχει ρυθμιστεί από την απόφαση της Ολομέλειας του Ανωτάτου Δικαστηρίου στην Αναφορά 1/86, όπως έχει επεξηγηθεί στην Αίτηση 3/89.

Τα πιό πάνω συμπεράσματα οδηγούν στην ακυρότητα της ανακήρυξης του καθ΄ ου η αίτηση 4 ως Βουλευτή, επειδή έχει διενεργηθεί με τρόπο αντίθετο προς το άρθρο 66.2 του Συντάγματος.

Παρά την πιο πάνω κατάληξη μου θεωρώ σκόπιμο να παραθέσω και τους δικούς μου λόγους για τους οποίους θεωρώ ότι αποκλείεται η τροποποίηση μη θεμελιωδών άρθρων του Συντάγματος εξ ονόματος του δικαίου της ανάγκης.

Η όλη φιλοσοφία του δικαίου της ανάγκης έγκειται:

(α) Στην ύπαρξη μιας εξαιρετικής περιστάσεως η οποία συνιστά άμεσο, έκδηλο και αντικειμενικώς υπαρκτό κίνδυνο για το κράτος.

(β) Αδυναμία του Συντάγματος να ανταποκριθεί στην κατάσταση που προέκυψε.

Εάν συντρέχουν οι πιο πάνω δύο προϋποθέσεις λαμβάνονται μέτρα, ανάλογα με την ανάγκη, κατά παρέκκλιση του Συντάγματος. Τα μέτρα πρέπει να είναι προσωρινού χαρακτήρα και να περιορίζονται στη διάρκεια των εξαιρετικών περιστάσεων.

Το απαραίτητο του προσωρινού χαρακτήρα των μέτρων το οποίο αποτελεί το πιο θεμελιώδες στοιχείο του δικαίου της ανάγκης υποδεικνύει προς μια και μόνη κατεύθυνση: Το δίκαιο της ανάγκης το θεωρεί ως απόλυτα δεδομένο ότι το Σύνταγμα πρέπει να παραμείνει άθικτο και αλώβητο. Επιτρέπει μόνο την λήψη μέτρων, προσωρινού χαρακτήρα, κατά παρέκκλιση του συντάγματος και για όσο χρόνο διαρκεί η έκτακτη κατάσταση. Το σύνταγμα αποτελεί τον κινητήριο μοχλό ο οποίος θέτει σε κίνηση το δίκαιο της ανάγκης. ΄Οπως υποδεικνύεται από τον Πική, Δ. - όπως ήταν τότε - στην Αναφορά 1/86, σελ. 1447, "το δίκαιο της ανάγκης είναι μέτρο προσωρινό άρρηκτα συνυφασμένο με την ανάγκη που επιδιώκει να αντιμετωπίσει, ενώ η τροποποίηση του Συντάγματος αποτελεί μέτρο μόνιμο που μεταβάλλει τους θεσμούς της Πολιτείας".

Στην Δ. Χριστόφιας κ.α., Αίτηση 1/96/17.10.96 είχα ταχθεί υπέρ της γραμματικής ερμηνείας των λέξεων που έχουν χρησιμοποιηθεί στο Σύνταγμα. Είχα απορρίψει την ερμηνευτική προσέγγιση η οποία περιλαμβάνει και στοιχεία πολιτικής αξιολόγησης επειδή μια τέτοια προσέγγιση δεν εξυπηρετεί την ασφάλεια του Δικαίου και επειδή μια τέτοια συνάρτηση θα μπορούσε να γίνει πηγή ετεροκαθορισμού του νοήματος του κανόνα από εξωνομικές κατηγορίες.

Προκύπτει από τις πρόνοιες του Συντάγματος μας, οι οποίες καθορίζουν την διαδικασία αναθεώρησης του, ότι πρόκειται για αυστηρό σύνταγμα. ΄Ενα Σύνταγμα είναι αυστηρό, όταν δεν μπορεί να αναθεωρηθεί με τη συνήθη νομοθετική διαδικασία και οι διατάξεις του τροποποιούνται από ειδικό όργανο ή (και) με ειδική διαδικασία, που ορίζει το ίδιο (Βλ. Αρ. Μάνεση, Συνταγματικό Δίκαιο, 1981, σελ. 148, και Μανιτάκη, Συνταγματικό Δίκαιο, 1987, σελ. 56-57).

Τροποποίηση του Συντάγματος, κατ΄ επίκληση της λαϊκής κυριαρχίας, θα ισοδυναμούσε με νομιμοποίηση της κατάλυσης ή της τροποποίησης του Συντάγματος κατά παρέκκλιση των διαδικασιών που το ίδιο θεσπίζει. Μόνο όταν οι εξουσίες ασκούνται με τον τρόπο που το ίδιο το Σύνταγμα ορίζει και υποτάσσονται στην λογική του Δικαίου και στο Λόγο του Συντάγματος εκφράζεται η Λαϊκή Κυριαρχία (Βλ. Μανιτάκη, "Κράτος Δικαίου", πιο πάνω, σελ. 297). Επομένως άσκηση της αναθεωρητικής εξουσίας κατά παράβαση του τρόπου που το ίδιο το Σύνταγμα ορίζει θα ισοδυναμούσε με υπονόμευση και παραβίαση της αρχής της Λαϊκής Κυριαρχίας.

Η επίδικη τροποποίηση δεν είναι έγκυρη και για τον πιο κάτω λόγο:

Η Βουλή των Αντιπροσώπων δεν μπορούσε να προχωρήσει στην τροποποίηση του άρθρου 66.2 κατά παρέκκλιση των όσων προβλέπονται στο άρθρο 182 του Συντάγματος χωρίς προηγουμένως να είχε τροποποιήσει αυτό τούτο το άρθρο 182.

Μια τέτοια τροποποίηση του άρθρου 182 ήταν απαραίτητη. Αφορούσε την τροποποίηση της παραγρ. (3) και θα γινόταν με τρόπο που θα απάλειφε την αναφορά στα "δύο τρίτα του όλου αριθμού των εις την τουρκικήν κοινότητα ανηκόντων Βουλευτών".

Σύμφωνα με το Παράρτημα ΙΙΙ - Πίνακας Θεμελιωδών ΄Αρθρων του Συντάγματος - το άρθρο 182 στο σύνολο του είναι ένα από τα θεμελιώδη άρθρα του Συντάγματος. Η δε παράγραφος 1 αυτού τούτου του άρθρου 182 ορίζει ότι τα θεμελιώδη άρθρα " δεν δύνανται καθ΄ οιονδήποτε τρόπον, να τροποποιηθώσι, δια μεταβολής, προσθήκης ή καταργήσεως".

Στην ουσία με την επίδικη τροποποίηση η οποία έχει λάβει χώραν κατά παράβαση του άρθρου 182.3 έχει επιχειρηθεί και πραγματοποιηθεί με έμμεσο και πλάγιο τρόπο τροποποίηση αυτού τούτου του θεμελιώδους άρθρου 182. Τέτοια τροποποίηση δεν είναι δυνατή γιατί, όπως υποδεικνύεται πιο πάνω, πρόκειται για ένα από τα θεμελιώδη άρθρα του Συντάγματος. Η επίδικη τροποποίηση είναι αντισυνταγματική και γι΄ αυτό το λόγο ανεξάρτητα από το δίκαιο της ανάγκης.

Η πιο πάνω κατάληξη μου, σε σχέση με την κυρίως εισήγηση των αιτητών, έχει καταστήσει αχρείαστη την έκφραση δικαστικής κρίσης επί των υπολοίπων εισηγήσεων τους. Ωστόσο, από σεβασμό προς τις απόψεις που έχουν εκφραστεί, θα προχωρήσω, στη συνέχεια, να παραθέσω τις απόψεις μου και επί των εισηγήσεων 2-5 των αιτητών.

Ο ευπαίδευτος συνήγορος υποστήριξε: Εάν ο "Νόμος επιχειρών την τροποποίηση οποιασδήποτε διάταξης του Συντάγματος έρχεται σε σύγκρουση με οποιαδήποτε διάταξη του υφιστάμενου Συντάγματος δεν μπορεί να θεωρηθεί συνταγματικός και έγκυρος". Τούτο προκύπτει - σύμφωνα με την εισήγηση του - ρητά από τις πρόνοιες των παραγ. (1) και (2) του άρθρου 179 του Συντάγματος. Ο υπό κρίση Νόμος έρχεται σε σύγκρουση με τα άρθρα 31, 35, 62.1, 62.2, 64, 67.1, 72.1 και 73.2 του Συντάγματος.

Η σχετική εισήγηση δεν ευσταθεί. Ο Νόμος δεν παραβιάζει το άρθρο 64 του Συντάγματος. Το τελευταίο καθορίζει τα προσόντα υποψηφιότητας σε περίπτωση που διεξάγονται εκλογές. Ο επίδικος Νόμος δεν θέτει σαν κριτήριο την κομματική ιδιότητα για υποβολή υποψηφιότητας.

΄Εγινε εισήγηση ότι ο Νόμος 118(Ι)/96 παραβιάζει τα άρθρα 31 και 64.

΄Εχω την άποψη ότι δεν έχει σημειωθεί παραβίαση των άρθρων 31 και 64 εν όψει του νέου άρθρου 66.2 του Συντάγματος το οποίο λειτουργεί αυτοτελώς.

Με βάση τα όσα έχω αναφέρει σε σχέση με τις εισηγήσεις 2, 3 και 4 σε περίπτωση που - αντίθετα με τα όσα έχω ήδη αποφασίσει - θα αποφάσιζα ότι το άρθρο 66.2 είχε θεσπισθεί έγκυρα, θα απέρριπτα τις εισηγήσεις 2, 3 και 4 για τους λόγους που έχω υποδείξει σε σχέση με την κάθε μια από αυτές.

Ο ευπαίδευτος συνήγορος υποστήριξε ότι σύμφωνα με το άρθρο 16(2) του Εκλογικού Νόμου για να "διενεργηθεί αναπληρωματική εκλογή διατάσσεται δια διατάγματος του Υπουργού δια του οποίου ορίζεται η από την Βουλή των Αντιπροσώπων ορισθείσα μέρα σύμφωνα με το άρθρο 66.2 του Συντάγματος".

Στην κρινόμενη περίπτωση είχε εκδοθεί διάταγμα για διορισμό του Εφόρου Εκλογής, δυνάμει του άρθρου 17 του Εκλογικού Νόμου, χωρίς να είχε προηγηθεί διάταγμα για τη διενέργεια αναπληρωματικής εκλογής. Τέτοιο διάταγμα, σύμφωνα με την εισήγηση του ευπαίδευτου συνήγορου, είναι απαραίτητο ακόμη και μετά την κατάργηση του άρθρου 66.2 του Συντάγματος.

Π. ΚΑΛΛΗΣ,

Δ.

/ΕΑΠ.